दहावी मराठी 11. गोष्ट अरुणीमाची

कृती १ : (आकलन कृती)

• पुढील कृतींतून व्यक्त होणारे अरुणिमाचे गुण लिहा :

(i) चोरांना लाथाबुक्क्यांचा प्रसाद दिला.

- धाडसी वृत्ती 

------------------------------------------

(ii) भाईसाब यांनी दिलेला सल्ला अरुणिमाने शिरोधार्य मानला.

  - वडीलधाऱ्या व्यक्ती चा आदर

--------------------------------------------------

कृती २ : (आकलन कृती)

(१) आकृती पूर्ण करा : 

• अरुणिमाचा ध्येयवादी दृष्टिकोन स्पष्ट करणाऱ्या कृती

  - फूटबॉल व व्हॉलीबॉल या खेळांची नॅशनल चॅम्पियनशिप मिळवली.

    - खेळाशी जोडलेली राहण्यासाठी CISF मध्ये नोकरी मिळवण्याचा प्रयत्न केला.

-----------------------------------------

कृती २ : (आकलन कृती)

(१) कोण ते लिहा :

(iii) फूटबॉलची व व्हॉलीबॉलची नॅशनल चॅम्पियन 

 - आरुणिमा

 ----------------------------------

 (iv) सर्वांत मोठा मोटिव्हेटर 

 - स्व:च 

--------------------------------------

(vii) एव्हरेस्ट सर करणारी पहिली महिला 

 - बचेंद्री पाल 

--------------------------------     

(viii) अरुणिमाच्या कुटुंबातील महत्त्वाचे निर्णय घेणारे

 - भाईसाब

-------------------------------------

(२) अरुणिमाविषयी उठलेल्या पुढील अफवांबद्दल तुमचं प्रतिक्रिया लिहा : 

(i) शरीराला जखमा झाल्यामुळे बहुधा अरुणिमाच्या डोक्यावर परिणाम झालेला दिसतोय. 

- समाजातील बहुसंख्य लोक मनाने दुबळे असतात. त्यामुळे अरुणिमाच्या अपार धाडसावर विश्वास बसत नाही. शरीरावर झालेल्या आघातामुळे तिचा मानसिक तोल ढळून वेडाच्या भरत तिच्या हातून असे कृत्य घडले असावे, अशी शंकाही अनेकांच्या मनात आली असणार.

----------------------------------------------------

(ii) अरुणिमाकडे प्रवासाचे तिकीट नव्हते, म्हणून तिने रेल्वेतून उडी मारली. 

 - अरुणिमाने तिकीट काढले नसणार. त्यामुळे टी.सी.च्या नजरेतून सुटण्याच्या प्रयत्नात तिने गाडीतून उडी मारली असावी, अशी शंका काही जणांना येते. अलीकडे प्रामाणिकपणावरील, सज्जनपणावरील समाजाचा विश्वास डळमळीत झाला आहे. त्यामुळे कोणाच्याही चांगल्या कृतीतून वाईट अर्थ काढण्याची सवय समाजाला लागली आहे, हेच या प्रतिक्रियेवरून दिसून येते.

------------------------------------------------------

कृती ४ : (स्वमत / अभिव्यक्ती) 

• (१) 'प्रत्येकामध्ये एक जिद्दी अरुणिमा असते,' याबाबतचे तुमचे विचार स्पष्ट करा. 

  उत्तर: खरे सांगायचे तर कोणीही शिवाजी महाराज बनू शकत नाही, लोकमान्य टिळक बनू शकत नाही किंवा डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरसुद्धा बनू शकत नाही. त्यांच्याइतकी उंची गाठणे कोणालाही शक्य नाही. कारण त्या महान विभूती होत्या. 

           मग आपण काहीही करायचे नाही काय ? आपण काहीच करू शकत नाही काय ? खरे तर कोणतीही व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीसारखी नसते. प्रत्येक व्यक्तीची स्वतःची अशी खासियत असते. एखाद्याला नृत्य आवडते. एखादयाला गायला आवडते. एखाद्याला दुसऱ्याला मदत करायला आवडते. तर कोणाला त्यांतील घडामोडींशी दोस्ती करणे आवडते. आपल्यातला असा वैशिष्ट्यपूर्ण गुण कोणता आहे, हे आपण शोधले पाहिजे. या गुणाची जोपासना केली पाहिजे. त्यात कुणाला मुक्त वाव दिला पाहिजे. मग आपल्या हातून आपोआपच लोकोत्तर कामगिरी पार पडेल. अरुणिमाने नेमके हेच केले. खरेतर अपंग बनलेली अरुणिमा आयुष्यात काहीच करू शकली नसती. पण तिने जिद्दीने स्वत:मधला वेगळा गुण ओळखला. स्वतःचे सामर्थ्य शोधले आणि अशक्य वाटणारी कामगिरी पार पाडली. प्रत्येक व्यक्तीमध्ये अशी अरुणिमा असतेच. फक्त त्या अरुणिमाचा आपण शोध घेतला पाहिजे. जीवनाचा हाच महामंत्र आहे. 

-------------------------------------------------------

(२) तुमच्या मनातील एव्हरेस्ट शोधा आणि शब्दबद्ध करा. 

उत्तर : आपण दिवसभर कोणती ना कोणती कृती करीत असतो. त्या वेळी आपल्या मनात कोणता तरी हेतू असतो. हेतूशिवाय कोणतीही कृती अशक्य असते. आपला हेतू म्हणजेच आपले ध्येय होय. जे ध्येय उराशी बाळगलेले असते, त्याला अनुसरूनच आपण वागत असतो. प्रत्येक कृती करताना आपल्याला आपले ध्येय स्पष्टपणे लक्षात असेलच असे नाही. तरीही आपण आपल्या त्या ध्येयानुसारच कृती करीत असतो, हे नक्की. खूप पैसे मिळवणे हे ज्याचे आयुष्यातले सर्वोच्च ध्येय असते, तो माणूस सतत पैसे मिळवण्याचाच विचार करीत राहील. कळत-नकळत सतत पैसे मिळवून देण्याच्या कृतीकडेच ओढला जाईल. म्हणजे आपले आपल्या मनातले ध्येयच खूप महत्त्वाचे असते. तेच आपल्या जीवनाची दिशा ठरवीत असते. म्हणून आपण आपले ध्येय निश्चित केले पाहिजे. ते नीट समजून घेतले पाहिजे. पर्वतांमध्ये एव्हरेस्ट जसा सर्वांत जास्त उंच आहे, तसेच आपले ध्येय आयुष्यातील सर्वांत जास्त उंच, सर्वांत जास्त महत्त्वाची गोष्ट आहे. ती गोष्ट आपल्या मनातील एव्हरेस्टच होय. या एव्हरेस्टचा आपण शोध घेतला पाहिजे. तो सर करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

-----------------------------------------------------------

दहावी मराठी
1. जय जय भारत देशा
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/1_30.html
2.बोलतो मराठी
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/2_30.html
3. कुटुंबाचं आगळ
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/2_30.html
4. उत्तमलक्षण
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_30.html
5. वसंतहृदय चैत्र
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_77.html

6. वस्तू
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_42.html
7. गवताचे पाते
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/7_30.html
9. आश्वासक चित्र
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/11_30.html
10 आप्पाचे पत्र
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/10_30.html
11.गोष्ट अरुणीमाची
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_52.html
12.भरतवाक्य
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_96.html
13. कर्ते सुधारक कर्वे
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_89.html
15.  खोद आणखी थोडेसे
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_97.html
16.आकाशी झेप घे रे (कविता)
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_3.html
17. सोनाली
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_43.html
18.  निर्णय
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_57.html
19. तू झालास मूक समाजाचा  नायक
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/19_30.html
20.सर्व विश्वचि व्हावे सुखी
https://www.godavaritambekar.com/2023/09/blog-post_58.html

                        गवताचे पाते गवताचे पाते

हिवाळा नुकताच सुरू झालेला होता.

झाडावरून एकामागून एक पिकलेली पाने गळून पडू लागली. 

पट...पट...पट...

त्यांचा तो पट...पट...असा कर्णकटू आवाज...

तो आवाज ऐकून धरणीमातेच्या कुशीत झोपी गेलेले एक चिमणे गवताचे पाते जागे झाले. 

गिरक्या खात खात जमिनीवर येणाऱ्या एका पानाला ते म्हणाले,

‘‘पडता पडता किती कटकट करतोयस तू? तुझ्या या दंग्यानं माझ्या साऱ्या गोड गोड 

स्वप्नांचा चुराडा झाला की!’’

पानाला राग आला. ते चिडून म्हणाले, ‘‘अरे जा! चिडखोर बिब्बा कुठला! मातीत जन्मून 

मातीतच लोळणाऱ्या तुझ्यासारख्या क्षुद्र गवताच्या पात्याला आमच्या या उच्च वातावरणाची 

कल्पना कशी येणार? हा दंगा नाही, बेटा! हे गाणं चाललंय! जन्मात कधी आ न करणाऱ्या

तुझ्यासारख्या अरसिकाला ते समजायचं नाही!’’ हे बोलता बोलताच ते पान पृथ्वीवर पडले आणि

धरणीमातेच्या कुशीत झोपी गेले.

ते पुन्हा जागे झाले, ते वसंताच्या संजीवक स्पर्शाने! त्या स्पर्शात विलक्षण जादू होती. त्या

जादूने आता त्या पानाचे रूपांतर गवताच्या चिमुकल्या पात्यात झाले होते. पुन्हा हिवाळा आला. 

थंडीने कुडकुडत गवताचे पाते धरणीमातेच्या कुशीत लपू लागले-झोपू लागले. पण पुन:पुन्हा

त्याची झोपमोड होऊ लागली. जिकडे तिकडे झाडांवर पाने सळसळत होती...पट पट असा आवाज 

करीत पृथ्वीवर पडत होती!

ते गवताचे पाते कपाळाला आठी घालून स्वत:शीच पुटपुटले, ‘काय ही हिवाळ्यातली पानं! 

जीव खाऊन टाकला यांनी अगदी! केवढा हा कर्णकटू आवाज...छी छी छी! माझ्या साऱ्या गोड 

गोड स्वप्नांचा चेंदामेंदा केला यांनी!

रूपक कथेचा भावार्थ;

अगदी साध्यासुध्या अशा नैसर्गिक गोष्टींतून मानवी स्वभावाचे विविध पैलू दिग्दर्शित करण्याचे लेखकाचे सामर्थ्यया

कथेत सुंदर रीतीने प्रगट झाले आहे. गळून पडलेली पाने मातीत मिसळून जातात आणि पुढे त्या मातीतूनच गवताची 

चिमुकली पाती वर डोकावून पाहू लागतात. दोघांच्याही अंतरंगात खेळणारा जीवनरस एकच आहे; पण झाडावरून गळून 

पडणारे पान आपल्या उच्च पदाचा खोटा अभिमान बाळगून गवताच्या पात्याला क्षुद्र लेखते आणि त्या पडणाऱ्या पानाचा

आवाज ऐकून आपली सुंदर स्वप्ने भंग पावल्याची तक्रार ते पातेही करत सुटते.

मानवी जीवनातले कितीतरी विसंवाद या साध्या विरोधात प्रतिबिंबित झाले आहेत. तरुण पिढीच्या 

बेजबाबदारपणाबद्दल बोलणारी वडील पिढी क्षणभर तरी आपल्या तरुणपणातले दिवस आठवते का? आठवण करून 

घेऊन मग तरुणांवर तोंडसुख घेण्याची तयारी दर्शवते काय?

...आणि वडील पिढीच्या सांगण्याकडे कपाळाला आठी घालून पाहणारी तरुण पिढी तरी प्रौढ झाल्यावर काय

करते? तीही जुना कित्ताच गिरवत बसते! बाह्य स्वरूप कितीही बदलले, तरी त्याच त्याच मनोवृत्तीची पुनरावृत्ती होत 

असलेली दिसते अाणि पिढीतील अंतर कायम राहते. 

दुसऱ्याच्या जागी स्वत:ला कल्पून त्याचे सुखदु:ख जाणण्याची किंवा त्याच्याशी सहानुभूतीने समरस होण्याची 

प्रवृत्तीच मनुष्यात नाही. मालक आणि मजूर यादोघांच्या स्थानांची अदलाबदल केली, तर त्यांच्या स्वभावात काही बदल 

होईल का?

'गवताचे पाते' या रूपक कथेवरील ऑनलाइन चाचणी सोडविण्यासाठी येथे क्लिक करा

वरील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सुचना नुसार कृती करा

कृती-१

आकृत्या पूर्ण करा:

i)पानाची स्वभाव वैशिष्टये:

१) पान उच्च पदाचा खोटा अभिमान वाढते खोटा अभिमान वाढते .

२)गवत पात्याला शूद्र मानते.

ii) गवताच्या पात्या साठी पाठात आलेले शब्द व शब्द समूह समूह शब्द समूह 

चिमणे, चिडखोर बिब्बा, क्षुद्र, अरसिक चिमुकले

(२) नावे लिहा:

 (i) झाडावरून गळून पडणारी -पिकलेली पाने

(ii) कर्णकटू आवाजाने जागे होणारे -गवतपाते

(ii) पानाने गवतपात्याला दिलेली उपमा-चिडखोर बिब्बा

 (iv) संजीवक स्पर्शाने गवतपात्याला जागे करणारे-वसंतऋतु

 (v) नव्या गवतपात्याचा जीव खाऊन टाकणारी-गळणारी पाने

कृती २ : (आकलन कृती) 

(१) रिकाम्या चौकटी भरा : 

(i) गवतपात्याने उराशी बाळगलेली भावना -उच्च पदाचा खोटा अभिमान

(ii) सुंदर स्वप्नांमध्ये दंग असणारे- गवतपाते

 (iii) तरुण पिढी बेजबाबदार आहे, असे मानणारी -वडील पिढी

(iv) वडील पिढी कटकटी असते, असे मानणारी-तरुण पिढी

रूपक कथेची वैशिष्ट्ये 

रूपककथा आकाराने लहान

आशयसमृद्धी 

सूचकता →

 नाट्यात्मकता, आलंकारिकता आणि संदेशपरता

 वाच्यार्थ क्षणोक्षणी कमी कमी होत जाऊन लक्ष्यार्थ प्रभावीपणे सूचित होतो.

 गवतपात्याची स्वभाववैशिष्ट्ये 

निवांत झोपता येणे आणि झोपेत सुखस्वप्ने पाहणे हेच सर्वोच्च सुख, गवतपाते मानते.

 सुखस्वप्ने भंग पावल्याची सतत तक्रार करते. 

चिडखोर. 

गळणारे पान व गवतपाते यांच्यात एकच जीवनरस आहे, हे वास्तव गवतपाते समजून घेत नाही. 

(३) (i) झोपी गेलेल्या चिमुकल्या गवताच्या पात्याने गळून पडणाऱ्या पानाकडे तक्रार केली; कारण त्याची झोपमोड होऊन त्याच्या गोड गोड स्वप्नांचा चुराडा झाला होता.

 (ii) अरसिक गवताच्या पात्याला गाणं समजणार नाही,' असे गळून पडणारे पान म्हणाले; कारण त्याने आयुष्यात गाणे म्हणण्यासाठी कधी 'सुद्धा केला नव्हता. 

iii) वसंताच्या संजीवक स्पर्शाने पानाचे रूपांतर चिमुकल्या संजीवक स्पर्शामध्ये विलक्षण जादू होती.

कृती ३ : (व्याकरण कृती) 

(१) पुढील शब्दांच्या अर्थछटा व्यक्त करणारे शब्द लिहा : (प्रत्येकी ४) 

उत्तरे

(१) (i) कर्णकटू: कर्कश, भसाडा, कर्णकठोर, बेसूर. 

(ii) कटकट कटकट, पिटपिट, किरकिर, भुणभुण. 

(iii) चिडखोर चिडका, चिडचिडा, चिरचिरा, रागीट. 

(iv) चिमुकला: चिमणा, चिटुकला, सानुला, चिमुरडा. 

(v) क्षुद्र: क्षुल्लक, क.पदार्थ, कस्पटासमान, हीन.

 (२) मोठा आवाज व्यक्त करणारे चार शब्द लिहा.

(२) (i) घडामधुडुम (ii) दणदणाट (ii) खणखणाट (iv) घणघणाट

 (३) मंजूळ आवाज व्यक्त करणारे चार शब्द लिहा.

(३) (1) रुणझुण (ii) छुमछुम (iii) कुहू कुहू (iv) किलबिल,

 (४) पुढील शब्दांसाठी तुमच्या मते, योग्य अशी प्रत्येकी दोन विशेषणे लिहा:

(i) थंडी : गुलाबी, झोंबरी. (ii) ऊन रणरणते, दाहक. 

(ii) पाऊस : मुसळधार, रिमझिम, 

 (५) पुढील नामांसाठी पाठातील विशेषणे शोधा

(i) फळे: पिकलेली (iii) आंबा गोड (६) १. (i) समाप्ती x शेवट (ii) संगीत (iv) मंत्र:संजीवक

(६) पुढील गटांमधील (ii) संगीत (iv) मंत्र कोणती जोडी विरुद्धार्थी नाही? 

१. (i) आरंभ x अखेर , उदय×अस्त

(ii) सुरुवात x सांगता, समाप्ती×शेवट

उत्तर-समाप्ती×शेवट

२. (i) राग x प्रेम , संताप× माया

(iii) कोप x ममता , तिडिक × रोष

उत्तर-तिडिक × रोष

३.(i) असत्य x सत्य 

(ii) लबाडी× प्रामाणिकपणा

(iii) फसवेगिरी x प्रतारणा

(iv) खरेपणा xखोटेपणा 

उत्तर- फसवेगिरी x प्रतारणा

कृती ४ : (स्वमत / अभिव्यक्ती) 

(१) तरुण पिढी व वडील पिढी यांची स्वभाववैशिष्ट्ये पाठाच्या आधारे लिहा. उत्तर : तरुण पिढीचे नेहमी असेच असते. आत्ता या क्षणी जे दिसते, वाटते, तेच खरे. वर्तमानकाळ हाच खरा. उद्या-परवा कायहोईस ते महत्वाचे नाही. जे जे वाटते ते ते उत्स्फूर्तपणे कराते वडील पिवीलाहे असे वागणे पटत नाही. आणि म्हणून तरुणांना वडील पिडी अडथळाच वाटतो त्यांची कटकट वारे वडील पितीला वाटते की, तरुण पिढी फक्त मोजमजा करण्यात मुखविलासात लोळण्यात पन्यता मानते. आयुष्याचा खरा अर्थ तरुणांना कळलेला नसतो. मात्र, आपण तरुण असताना काय करीत होतो, हे प्रोवांना आठवत नाही. किंबहुना ते लक्षात घ्यायचा का तयारी नसते. नेमके हेच आता तरुण असलेल्यांच्या बावतोतही वडील पिडीविरुद्ध तक्रार करणारे तरुण जेव्हा आईबाबा होतात े ते स्वतःच्या मुलांशी वडील पिढीप्रमाणेच वागतात, म्हणजे येरे म मागल्या।' असे असूनही कोणीही वास्तव शोधण्याचा प्रयत्न कों नाही. (२) माणसातील ठरावीक मनोवृत्तीची पुनरावृत्ती होत असते, हे विधान पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा. उत्तर : माणसाच्या स्वभावाची एक गंमतच आहे. आमच्या शेजारच्या वासंती काकू त्यांच्या मुलीला सातच्या आत घरात यायला लावतात. "तुम्ही मैत्रिणी कसल्या ग एवढ्या गप्पा मारता हो त्यांचा प्रश्न असतो. माझी आजी सांगते, "ही वासंती संध्याकाळी मैत्रिणी गप्पा मारताना आईने घरी बोलावले की भडकवायची" है दृश्य सगळ्याच घरांत दिसते. आपल्या मुलाने सकाळी लवका उठावे, व्यायाम करावा, नियमित अभ्यास करावा. त्याने चांगल्या मुलांचीच संगत करावी. परीक्षेत जास्तीत जास्त गुण मिळवावेत. वगैरे वगैरे, असे प्रत्येक आईवाबांना वाटते. पण या आईबावांनी त्यांच्या तरुणपणी असे काहीही केलेले नसते. त्या काळात त्यांच्या आईबाबांनी परलेले असले आग्रह यांनी उधळून लावले होते मात्र हे आजच, आधुनिक काळातच, घडते असे नाही जगभर सर्व मानवी समाजांत हेच घडत आलेले आहे. जन्म, बालपण, तारुण्य, वार्धक्य आणि नंतर मृत्यू हे चक्र अव्याहत पृथ्वीच्या निर्मितीपासूनच चालू आहे. प्रत्येकजण स्वतःच्या जागेवरून जगाकडे बघत असतो तिथून जग जसे दिसते, तसे आणि तेवढेच खरे आहे, असे तो मानतो म्हणून प्रत्येक पिढीत ते आणि तसेच घडत राहते बारंवा (३) गवताच्या पात्याच्या ठिकाणी तुम्ही असता, तर पानाला तुम्ही काय उत्तर दिले असते? उत्तर : मी गवतपाते असतो, तर गळून पडणाऱ्या पानाला पुढीलप्रमाणे माझे म्हणणे सांगितले असते "आजोबा, आपण दोघेही अकारण भांडत आहोत. काय झाले ते पाहा. तुम्ही गिरक्या घेत घेत खाली आलात. त्या वेळी खूप आवाज झाला आणि माझी झोपमोड झाली. मला राग आला आणि तुम्हांला मी रागाने लागेल असे काहीतरी बोललो. तुम्हीसुद्धा मला चिडखोर बिच्या म्हणातात. मला अरसिक म्हणालात. पण मी थोडा अंतर्मुख झालो. विचार केला. माझ्या लक्षात आले की आपण

মिच्या कारणाने भांडत आहोत. आपल्या दोघांचेही दृष्टिकोन भिन्न आहेत. त्यामुळे आपले विचार भिन्न आहेत. आपणा प्रत्येकाला स्वत:च बरोबर आहे, असे वाटते. समोरचा चुकीचा आहे असे वाटते आता हेच पाहा ना. तुम्ही जमिनीपासून उंचावर राहता तुम्हाला दूरदरचा परिसर उंचावरून दिसतो भोवतालच्या परिसराच्या दर्शनाचा आनंद घेता येतो. त्यामुळे तुमाला तुम्ही श्रेष्ठ आहात असे वाटते आम्ही मातीत लोळत राहतो म्हणून आम्ही कमी दर्जाचे आहोत, असे तुम्हाला वाटते. पण आजोबा. आम्ही आत्ता या क्षणी मनसोक्त जगतो. तुम्ही उदयाचा विचार करीत राहता आणि आजचा आनंद गमावता. आपण दोघेही जण आपापल्या जागी बरोबर आहोत आपण दुसऱ्याची स्थिती लक्षात घेतली पाहिजे मग आपल्याला दोघांच्याही भूमिका कळतील आणि आपण भांडत बसणार नाही. आता हे सगळे राहू दया. तुम्ही सांभाळून सांभाळून चाला स्वतःच्या प्रकृतीला जपा. (४) गवताचे पाते व पान यांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांत बदल झाला आहे, अशी कल्पना करून कथेचे पुन्लेखन करा. उत्तर : हिवाळा नुकताच सुरू झाला होता. झाडावरून एकामागून एक पिकलेली पाने गळून पडू लागली, पट पट.. पट. त्यांचा तो पट. पट पट असा कर्णकटू आवाज तो आवाज ऐकून घरणीमातेच्या कुशीत झोपी गेलेले एक चिमणे गवताचे पाते जागे झाले. गिरक्या खात खात जमिनीवर येणाऱ्या एका पानाला ते म्हणाले, "अहो आजोबा आजोबा, केवड्याने पडला। लागलंबिगलं तर नाही ना? पानाला बरे वाटले प्रेमळपणे म्हणाले, "काय रे बाळा? तुला त्रास झाला का रे? "छे, छे, आजोबा. तुम्ही ठीक आहात ना?" "काय सांगू बाळा! इतका झकास तरंगत येताना सारखे वाटत होते की असेच खूप बेळ सुखाने तरंगत राहावे. पण आता वय झाले ना! काय करणार? असे का बोलता? वय झालं म्हणता, पण तरुणांपेक्षाही तुमचे मन तरुण आहे. किती आनंदात आहात तुम्ही।" हे ऐकत ऐकत ते पान आनंदाने मातीत मिसळले. ते पुन्हा जागे झाले. ते वसंताच्या संजीवक स्पर्शाने। त्या स्पर्शात विलक्षण जादू होती. त्या जादूने आता त्या पानाचे रूपांतर गवताच्या

चिमुकल्या पाण्यात झाले होते. पुन्हा हिवाळा आला पाते संताने कुडकुडत होते ते धरणी मातेच्या कुशीत लपू लागलं, झोपू लागले. पण पुन्हा पुन्हा त्याची झोपमोड होऊ लागली. जिकडेतिकडे झाडावर पाने सळसळत होती पट पट असा आवाज करीत पृथ्वीवर पाहत होती। ते गवताचे पाते लगयगीने उठले स्वत शौच पुटपुटले आज दुसरे आजोबा खाली आता वाटतं. चला बसा पटापट यायला हव एखादया आजोबांना मदतीची गरज असेल कदाचित। (५) पुढे दिलेल्या रूपककधेचा भावार्थ तुमच्या शब्दांत लिहा. (ही रूपककथा पाठयपुस्तक पृष्ठ क्र. २६ वर पाहावो ) (टीप: रूपक कथेचा भावार्थ परीक्षेकरिता समाविष्ट केलेला असल्याने तोही पाठाचा भाग म्हणून अभ्यासावा.) उत्तर संपूर्ण जीवनाचे मर्म सांगणारी रूपककथा आहे हो लहान रोपट्याला आपण शेजारच्या वृक्षाप्रमाणे उंच भल्य व्हावे असे वाटत असते लहान असल्यामुळे त्याला भव्यता लाभत नाही दुबळेपणा, क्षुद्रपणा पदरो येतो. मोठेपणाचे सुख लाभत नाही म्हणून रोपटे शेजारच्या उंच वृक्षाकडे स्वतः मोठे होण्याची इच्छा व्यक्त करते. लहान लहान झाडेसुद्धा सुंदर असतात हे वास्तव उंच वृक्ष रोपट्याला समजावून सांगू पाहतो. रोपट्याला ते पटत नाही. उंच वाढणे हे सुद्धा सुंदर असते, ही रोपट्याची समजूत असते वृक्षाला तेवढ्यात कुन्हाड घेऊन येणारा लाकूडतोड्या दिसतो म्हणजे मोठ्या वृक्षाचा मृत्यू चालून येत होता. उंच व मोठा असल्यामुळेच त्याच्यावर मृत्यू ओढवला होता. रोपाला कोणीही हात लावत नाही लहानपणातच सुख असते. मोठेपणात यातना असतात. हे येथे लक्षात येते. तसे पाहिले तर रोप-वृक्षाची ही कथा प्रत्यक्ष जीवनात वेगवेगळ्या रूपांत अवतरताना दिसते लहान मुलांना मोठे व्हावेसे वाटते. मोठ्या माणसांना काहीही करण्याचे, कुठेही जाण्याचे स्वातंत्र असते मुलांवर बंधने असतात. थोडे बारकाईने पाहिले तर मोठ्यांना लाभणारे स्वातंत्र्य भ्रामक असते. मोठ्यांना पोट भरण्यासाठी कामधंदा करावा लागतो. या काळात स्वातंत्र्य बाजूला ठेवावे लागते. मोठ्या माणसांना कायदेकानून, नीती-नियम पाळावे लागतात. पेसा खूप मिळाल्यावर सर्व सुखे उपभोगता येतील, असे सर्वांना वाटत असते. प्रत्यक्षात मात्र स्थिती उलटी असते. खूप पैसे मिळाल्यावर ते पैसे सुरक्षित ठेवण्याच्या चिंतेने माणूस घेरला जातो. रस्त्याच्या फुटपाथवर झोपणान्या माणसाला कोणी चोर येऊन चोरी करील, अशी भीती नसते. पण बगला बांघलेला माणूस सभोवती भक्कम भिंत बांधून पेतो दारावर पहारेकरी ठेवतो यावा अर्थ खूप पैसे मिळाल्यावर सुख मिळते हे खरे नाही.

                               वस्तू                              

वस्तूंना जीव नसेलही कदाचित, पण जीव नसल्यासारखे वागवू नये त्यांना. वस्तूंना मनही नाही कदाचित, पण तत्या मन असल्यासारखे वागलो तर वस्तू प्रचंड आनंदी होतात. वस्तू निखालस सेवकच असतात आपल्या, तरीही बरोबरीचाच मान दयावा त्यांना. वस्तूंना वेगळी, स्वतंत्र खोली नको असते, त्यांना फक्त 'आपल्या मानलेल्या' जागेवरून नंतरच्या काळातही. निष्कासित न होण्याची हमी दया. वस्तूंनाही  स्वच्छ राहण्याची आवड असते, हे हातांना लक्षात ठेवा. वस्तूंना जपावे, लाड करावे त्यापुढे. त्याच जिवंत ठेवणार आहेत आपला स्नेह आयुष्य संपले की वस्तूंनाही आजवरच्या हक्काच्या घरात राहू देत नाहीत, तेव्हा कृतज्ञतापूर्ण निरोपाचा त्यांचा हक्क शाबूत ठेवावा.

कवितेचा भावार्थ :

वस्तू कशा हाताळाव्या व कशा जपाव्यात, हे सांगताना कवी म्हणतात - कदाचित वस्तूंना प्राण नसेल, पण म्हणून त्यांना निर्जीव समजून जीव नसल्यासारखे वागवू नये. (वस्तूंनाही माणसासारखा जीव असतो.) कदाचित वस्तूंना मनही नसेल, परंतु त्यांना मन असल्यासारखे जर आपण वागवले तर त्या वस्तूंनाही प्रचंड आनंद होतो. (वस्तू माणसासारख्या संवेदनशील असतात.) खरे म्हणजे वस्तू आपल्या सेवेत रमतात. त्या आपल्या चाकर असतात, पण तरीही त्यांना समान दर्जा दयावा, बरोबरीच्या स्नेहभावाने सन्मान दयावा. वस्तूंना वेगळी आणि स्वतंत्र खोली नको असते. (त्यांना तुमच्याबरोबरच राहायचे असते. त्या स्वतःला वेगळे मानत नाहीत.) फक्त त्यांना नेमलेल्या व मानलेल्या जागेवरून न हटवण्याचे आश्वासन दया. (त्या ज्या जागेवर असतात, त्या जागेवर त्यांचे प्रेम जडलेले असते.) वस्तू हाताळताना आपले घाणेरडे हात त्यांना लावू नका. वस्तूंनाही स्वच्छतेची प्रचंड आवड असते, हे हातांनीही चांगले लक्षात ठेवायला हवे. वस्तूंना जिवापाड जपावे, काळजी घ्यावी, क्वचित त्यांचे खूप लाड करावेत. (एखाद्या लहान गोजिरवाण्या बालकासारखी त्यांची काळजी घ्यावी व लाडावून ठेवावे.) कारण भविष्यकाळात याच वस्तू आपली माया, जिव्हाळा, स्नेह निरंतर जिवंत ठेवणार आहेत. माणसांसारखेच वस्तूंचेही आयुष्य संपते. मरणानंतर माणूस हक्काच्या घरात राहत नाही. त्याला भावपूर्ण निरोप दिला जातो. त्याचप्रमाणे वस्तूंचे आयुष्य संपले की आपण त्यांना हक्काच्या जागेवरून हलवतो. तेव्हा माणसाने हे लक्षात ठेवावे की त्यांनाही कृतज्ञतापूर्वक निरोप दयायचा असतो. हा निरोपाचा त्यांचा हक्क माणसाने कायम ठेवावा. 

प्रश्न. पुढील कवितेच्या सूचनांनुसार कृती करा : 

कृती १ : (आकलन कृती) 

*(१) आकृत्या पूर्ण करा :

 (1) वस्तूंची माणसासारखी असणारी वैशिष्ट्ये 

१)सेवक असतात

2)स्वच्छता आवडते

3)माणसासारखे लाडावणे

2) वस्तूंजवळ माणसांसारख्या नसणाऱ्या गोष्टी-आपला स्नेह

उत्तर-जीव ,मन

(२)(i) नंतरच्या काळात वस्तूंना जिवंत ठेवणारा -कृतज्ञतापूर्ण निरोपाचा

(ii) शाबूत ठेवावा असा वस्तूंचा हक्क -

 (३) (i) वस्तूंना जीव व मन असल्यासारखे वागवले की वस्तू प्रचंड सुखावतात. 

(ii) आपल्या मानलेल्या जागेवरून त्यांना हटवणार नाही, याची वस्तूंना हमी दयावी.

कृती-2

आकृती पूर्ण करा

(१) कवींनी वस्तूंवर मानवी भावनांचे केलेले आरोप 

वस्तू खावतात, वस्तू सेवक असतात. लाड करून घेतात, वस्तू मरण पावतात. 

(२) कारणे लिहा

 (i) वस्तूंना जपावे आणि त्यांचे लाडही करावेत; कारण नंतरच्या काळातही त्या आपला स्नेह जिवंत ठेवणार आहेत. 

(ii) वस्तूंना हक्काच्या घरात राहू दिले जात नाही; कारण त्यांचे आयुष्य संपते.

 (३)योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा

 (i) वस्तूंना वेगळी, स्वतंत्र खोली नको असते. 

(ii) वस्तूंना निष्कासित न होण्याची हमी दया.

कृती ३ : (काव्यसौंदर्य कृती) 

(१) वस्तूंनाही असते आवड तुमचा दृष्टिकोन सांगा. स्वच्छ राहण्याची' याबाबत 

उत्तर : द. भा. पामणस्कर यांनी वस्तू या कवितेमध्ये वस्तूंना कसे हाताळावे व जोपासावे याचा वस्तुपाठ देताना वस्तूंचे मानवीकरण केले आहे. बरीच माणसे वस्तूंना सजीव समजत नाहीत. त्यांनाही भावना असू शकतात. हे लक्षात घेत नाहीत. कवी म्हणतात की, त्यांनाही जीव आहे, मन आहे, असे आपण समजून त्यांच्याशी वागलो तर वस्तूता परमानंद होतो. वस्तूंना कसेही हाताळू नये. त्यांना एखादया लहान मुलांसारखे लाडावून मायेने हाताळावे. हाताळताना आपले अस्वच्छ हात लावू नयेत. कारण वस्तूंनाही स्वच्छतेची आवड असते. महात्मा गांपोंचे वचन आहे की स्वच्छता हा परमेश्वर आहे', म्हणून केवळ माणसाने स्वच्छ राहावे असे नाही. आपण ज्या वस्तू वापरतो, त्यांनाही स्वच्छ राखता आले पाहिजे. वस्तूंना असते आवड स्वच्छ राहण्याची' या ओळीतून माणसाला वस्तू हाताळण्याचा निकोप दृष्टिकोन दिलेला आहे. *(२) एखादी वस्तू बिघडल्यामुळे तुमची कशी फजिती झाली, ते लिहा. नमुना उत्तर : माझे दप्तर खूप छान आहे. मला ते खूप आवडते. पाठीवर त्याला घेऊन शाळेत मिरवत मिरवत जाण्यात एक वेगळा आनंद आहे. मी माझ्या दप्तराचे खूप लाड करतो. त्याला दर रविवारी धुतो, स्वच्छ करतो. पण एकदा काय झाले! गृहपाठ खूप असल्यामुळे माझ्या दप्तरात मी सर्व पुस्तके, वह्या कोंबल्या. त्यात खाऊचा डबा व पाण्याची बाटली ठेवली, त्यामुळे दप्तर जड झाले व फुगले होते. तसेच ते मी पाठीवर मारून रस्त्याने ऐटीत चालू लागलो. थोड्या वेळाने कोप्यात ते फाटले व त्यातून बऱ्याच वस्तू हळूहळू टपटपत खाली पडल्या. दहा-बारा पावले पुढे गेल्यावर मला कळले. मी परत फिरलो नि पुस्तके-वया गोळा करीत मागे आलो. रस्त्यावरची मंडळी मला हसत होती. माझी फजिती झाली. पण त्यातून मी घडा शिकलो की दप्तर असले म्हणून काय झाले? त्यालाही जीव आहे. किती पेलणार ते ओझे! मी दप्तराची क्षमा मागितली व पुन्हा असे होणार नाही, याची दक्षता घेतली. दप्तरावरचे माझे प्रेम खूप वाढले. ०(३) तुमचा वर्गमित्र वर्गखोली/शालेय परिसरातील वस्तूंचे नुकसान करीत आहे. या प्रसंगी तुम्ही काय कराल, ते सांगा. उत्तर : आमच्या शाळेच्या गेटपासून शाळेच्या मुख्य इमारतीपर्यंत रस्त्याच्या दुतर्फा फुलझाडांच्या कुंड्या रांगेने लावलेल्या आहेत. स मित्र रमेश खूप खोडसाळ आहे. एकदा शाळेत शिरताना त्यान मुद्दाम एका कुंडीला लाथ मारून खाली पाडली. आतील फुलरोपासहित मातो विखुरली गेली. मी सोवतच होतो. मी त्याला या कृत्याबद्दल विचारले.तेव्हा ते चुकून झाले असे सांगितले. पण मला माहीत होते, त्याने ते मुद्दामहून केले आहे. मी त्याला समजावले ठीक आहे. तू चुकून लाथ लागली म्हणतोस ना! मग आता आपण ती नीट उचलून ठेवू! तो मानेना. तो पुढे जाऊ लागला तेव्हा मी त्याला या कुंड्या शाळेने फक्त शोभेसाठी लावलेल्या नाहीत. विदघार्थ्यांना शाळेत येताना प्रसन्न वाटावे, हाही त्यामध्ये चांगला हेतू आहे. तसेच शास्त्रात आपण शिकलो की दिवसा झाडे प्राणवायू सोडतात व कार्बन डायऑक्साइड घेतात. हा प्राणवायू आपल्याला मिळतो. शिवाय फुलांचे विविध रंग आपल्या डोळ्यांना सुखावतात- असे समजावून सांगितले तो मला 'सॉरी' म्हणाला व निमूटपणे आम्ही दोघांनी कुंडी जशी होती तशी करून ठेवली.

 रसग्रहण 

 प्रश्न. पुढील ओळींचे रसग्रहण तुमच्या शब्दांत लिहा : 'वस्तूंना मनही नसेल कदाचित, पण ते असल्यासारखे वागलो तर वस्तू प्रचंड सुखावतात.' 

उत्तर : आशयसौंदर्य : 'वस्तू' या कवितेत कवी द. भा. धामणस्कर यांनी निर्जीव वस्तूंनाही सजीव प्राणिमात्रांसारख्या भावना असतात, त्या संवेदनशील असतात, हे बिंबवले आहे. तसेच वस्तूंना सहानुभूतीने समजून घ्यायला हवे व त्यांना प्रेमाने वागवायला हवे, असे प्रतिपादन केले आहे. 

काव्यसौंदर्य : बहुतेक माणसे वस्तूंना निर्जीव समजतात व त्यांच्याशी निर्दयतेने वागतात. त्यांना कसेही हाताळतात. माणसांच्या या कठोर कृत्यावर भाष्य करताना वरील ओळींत कवी म्हणतात की कदाचित वस्तूंना जीव नसेलही आणि मनही नसेल, म्हणून त्यांना आपण कठोरपणे वागवावे का? वस्तूंना मन आहे, असे समजून जर त्यांच्याशी आपण चांगले वर्तन केले तर वस्तूंना खूप आनंद होतो. त्या सुखावतात. आपल्या कुटुंबातील त्या घटक आहेत, अशी आपुलकी आपण दाखवली तर वस्तूही आपल्याला प्रेम व माया देतील.

 भाषिक सौंदर्य : मुक्तशैलीतल्या या रचनेमुळे कवींनी या ओळीतून रसिकांशी थेट संवाद साधला आहे. अगदी साध्या पण आवाहक शब्दांत मोठे तत्त्व बिंबवले आहे. वस्तू व माणूस यांतील स्नेहबंध आत्मीयतेने जपायला हवा, हा संदेश अगदी हळूवार पद्धतीने कवींनी दिला आहे.

(पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्र. २३)

 कंदील व विजेरी (बॅटरी) यांच्यातील संवादाची कल्पना करून संवादलेखन करा. 

कंदील : फार दिवसांनी भेट झाली आपली! कशी आहेस तू?

विजेरी: मी बरी आहे. पण तू इथे काय करतोस? तुझी आता गरज विजेरी उरली नाही.

कंदील : असे का म्हणतेस? तुझे नि माझे एकच तर कार्य आहे. स्वतः जळून दुसऱ्यांना प्रकाश देणे.

 विजेरी : ते ठीक आहे. पण तू अगदी जुनापुराणा झालास. तुला पेटवताना किती कष्ट पडतात. मी पाहा, एक बटन दाबले की लांबवर झोत पडतो.

 कंदील : हो. पण तुझा प्रकाश डोळ्यांना त्रास देतो. मी अगदी मंद तेवतो! 

विजेरी : तू तर उगाच मिणमिणता. माझ्या प्रकाशाचा झगमगाट तर बघ. कसा लखलखतो मी! कंदील : अग, तुला सेल लागतात पेटवायला. ते गेले की समाप्त! मी तर अखंड तेवत राहतो. तुझा खेळ समाप्त! मी तर अखंड तेवत राहतो.

विजेरी : तुलाही तेल लागतंच की! तेल घाला, वात ठेवा. ती भिजवा. तेव्हा कुठे तू पेटतोस! कंदील : माझ्याकडे तेल आहे. खरंच! तेलाला स्नेह म्हणतात. प्राचीन काळापासून माझा व माणसांचा स्नेहबंध आहे. आता तुझी गरज नाही. विजेरी : हो. पण काळ बदलला. कंदील : असे म्हणू नकोस! प्रकाश देणे आपले व्रत आहे. आपल्या दोघांचेही कार्य एकच आहे. आपल्या कार्याचा विसर पडू देता कामा नये!