सावित्रीबाई फुले यांची माहिती

Savitribai fule

                    सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी १८३१ रोजी सातारा जिल्ह्यातील नायगाव गावात झाला. सावित्रीबाईंच्या आईचे नाव लक्ष्मीबाई आणि वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे पाटील होते. वयाच्या नऊव्या वर्षी तिचा विवाह क्रांतिसूर्य महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्याशी झाला, त्यावेळी त्या अशिक्षित होत्या. लग्नानंतर फुले यांनी त्यांना लिहायला-वाचायला शिकवले. त्याकाळी चूल आणि मुले ही फक्त महिलांचीच समजली जात होती, मुलींना शाळेत पाठवले जात नव्हते. मुली आणि स्त्रियांना शिक्षणाचा अधिकार नव्हता. पण जिद्दी सावित्रीबाईंनी असे असतानाही अभ्यास केला. ज्योतिबांसोबत त्यांनी १९४८ साली पुण्यातील बुधवार पेठेत मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली. अनेकांनी विरोध केला पण सावित्रीबाई, ज्योतिबा डगमगले नाहीत.

         शाळेत जाताना लोकांनी दगडफेक केली आणि शेणही मारले, पण ते मागे हटले नाहीत. सावित्रीबाईंनी मुलींना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणून क्रांती घडवली. त्यामुळे सावित्रीबाईंचा जन्मदिवस बालिका दिन आणि महिला शिक्षण दिन म्हणून साजरा केला जातो.

         मी आणि माझे पती ज्योतिबा यांनी लावलेल्या रोपट्याचे आज वटवृक्ष झाले आहे याचा मला अभिमान वाटतो. आज असे कोणतेही क्षेत्र नाही जिथे महिलांचा सहभाग नाही.

        पण 200 वर्षांपूर्वी असे चित्र नव्हते. स्त्री ही चूल होती आणि मूल एवढ्यापुरतेच मर्यादित होते. तिला घराच्या उंबरठ्याच्या बाहेर पाऊलही टाकू दिले नाही. ती घरातील सजावटीची वस्तू मानली जात असे. शिक्षणाने मानवी जीवनाचा विकास होतो, हे महात्मा फुले जाणत होते, म्हणून त्यांनी सर्व प्रकारचे प्रयत्न केले आणि स्त्री शिक्षणासाठी रात्रंदिवस काम केले, त्यामुळेच आज महिलांची प्रगती दिसून येते. 

       माझ्या आयुष्यात आलेली सर्व दु:खं, संकटं सर्व महिलांच्या आयुष्यात येतात. त्यामुळे महिलांनी मागे राहू नये. जीवनातील संकटाचा सामना फक्त महिलाच करू शकतात. तिला देवाने दिलेली सहनशक्ती खूप मिळते.

            सावित्रीबाई फुले ही भारताच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण व्यक्ती आहे. भारतातील पहिल्या  महिला शिक्षिका म्हणून त्यांना ओळखतात  आणि त्यांनी देशाच्या पारंपारिक जातिविरुद्ध लढण्यासाठी खुप परिश्रम घेतले. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे समाजाकडून दुर्लक्षित असलेल्या अनेक लोकांचे महिलांचे जीवन सुधारण्यास मदत झाली आहे.

                     ज्योतिबांना लहानपणापासूनच जातीवादाचा त्रास होता. अस्पृश्यांचे हाल पाहून ज्योतिबांना राग यायचा. अशा अमानवी परंपरा आणि कर्मकांडाच्या विरोधात ज्योतिबाचे मन पेटले. ज्योतिबाच्या मनात धगधगता ज्योत पेटवण्याचे काम सावित्रीनेच केले आणि ती खरी सामाजिक क्रांतीची ज्योत बनली. शिक्षणाच्या प्रसारासाठी इतर सामाजिक क्षेत्रात काम करणे आवश्यक आहे, महिलांचा आत्मविश्वास वाढवणे आवश्यक आहे, हे सावित्रीबाईंनी ओळखले. त्यानंतर पती जोतिबा फुले यांच्यासमवेत त्यांनी महाराष्ट्रातील स्त्री शिक्षणाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

                       जुलै १८८७ मध्ये जोतिराव फुले यांना अर्धांगवायू झाला. 28 नोव्हेंबर 1890 रोजी ज्योती रावांचे त्या आजाराने निधन झाले. ज्योती रावांचे पुतणे नाराज झाले आणि त्यांनी ज्योतीरावांचे दत्तक पुत्र यशवंतराव यांना विरोध करण्यास सुरुवात केली, कारण अंत्ययात्रेदरम्यान टिटवे धारण करणाऱ्याला वारसा हक्क मिळतो. त्यावेळी सावित्रीबाईंनी हिंमत दाखवून स्वत:ला धरले. अंत्ययात्रेच्या अग्रभागी जाऊन ज्योतीरावांच्या पार्थिवाला स्वतःच्या हातांनी अग्नी दिला. यशवंतराव हे विधवेचे पुत्र असल्याने त्यांना मुलगी द्यायला कोणी तयार नव्हते. यशवंत यांचा विवाह 4 फेब्रुवारी 1889 रोजी कार्यकर्ता ज्ञानोबा कृष्णाजी ससाणे यांच्या राधा नावाच्या मुलीशी झाला. महाराष्ट्रातील हा पहिलाच आंतरजातीय विवाह आहे.

                       1897 मध्ये पुण्यात प्लेगची साथ पसरली. या जीवघेण्या आजाराने अनेकांचा बळी घेतला होता. त्यातून उद्भवलेली परिस्थिती लक्षात घेऊन प्लेगग्रस्तांची सेवा करताना सावित्रीबाईंनाही प्लेग झाला. यामध्ये 10 मार्च 1897 रोजी वयाच्या 66 व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले.

                 सावित्रीबाईंच्या सामाजिक कार्याबद्दल कृतज्ञता म्हणून, 1995 पासून 3 जानेवारी, सावित्रीबाईंचा वाढदिवस, बालिका दिन म्हणून साजरा केला जातो. सावित्रीबाईंना ज्ञानज्योती, क्रांतीज्योती या टोपणनावांनीही ओळखले जाते.

               18 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि 19 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात पेशव्यांनी पुण्यावर राज्य केले. पेशवाईचा हा कालखंड मराठी संस्कृतीचा हळूहळू अधोगतीचा काळ मानला जातो. परिणामी, 1818 मध्ये, इंग्रजांनी मराठी राज्य ताब्यात घेण्यास सुरुवात केली आणि एका नवीन युगाची सुरुवात केली.

              1848 मध्ये पुण्यात महाराष्ट्रातील पहिल्या मुलींच्या शाळेचे संस्थापक महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी ही शाळा सुरू करून स्त्री शिक्षणाचा पाया घातला. त्यानंतर १८५३ मध्ये सावित्रीबाईंनी या शाळेत मुलींना शिकवायला सुरुवात केली.

              त्याकाळी पुण्याच्या पारंपरिक समाजव्यवस्थेने स्त्रियांनी शिकणे हे पाप आणि त्यांना शिकवणे हे पाप मानले. यामुळे शहरातील उच्चवर्गीय आणि सनातनी लोक संतप्त झाले, त्यांनी सावित्रीबाईंना विविध मार्गांनी त्रास देण्यास सुरुवात केली.

                      सावित्रीबाई फुले भाषण

अब्दुल कलाम यांची माहिती

Apj abdul kalam

भारताला घडविण्‍यात व  जगात ख-या अर्थाने व सन्‍मानाने, आत्‍मनिर्भर बनविणा-या काही मोजक्‍या व्‍यक्‍तींच्‍या यादीतील हे एक नाव, भारतातील प्रत्‍येक पिढीला प्रेरीत करणारे त्‍यांचे जीवन व कार्य आहे. म्‍हणूनच डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांच्याविषयी भारतातील प्रत्येक नागरिकाच्‍या मनात त्यांच्याप्रती आज ही भरपूर आदर आहे

अवुल पाकीर जैनुलाब्दीन तथा एपीजे अब्दुल कलाम हे एक भारतीय एरोस्पेस शास्त्रज्ञ होते. तसेच त्यांनी २००२ ते २००७ या काळात भारताचे अकरा वे राष्ट्रपती म्हणून देखील काम केले होते. कलाम हे तामिळनाडूच्या रामेश्वरम येथे वाढले होते, व  तेथेच त्यांनी भौतिकशास्त्र व  एरोस्पेस अभियांत्रिकीचा अभ्यास केला.

त्यांचा 15 October 1931, रामेश्वरम येथे झाला. 

डॉ. अब्दुल कलाम यांचे प्रारंभिक जीवन:-

त्यांचे वडील रामेश्वरमला येणाऱ्या यात्रेकरूंना होडीतून धनुष्कोडीला नेण्या-आण करण्याचा  व्यवसाय करीत. डॉ. अब्दुल कलाम यांनी आपले शालेय शिक्षण रामनाथपुरम्‌ला पूर्ण केले. लहान वयातच वडिलांचे छत्र गमावल्याने डॉ. अब्दुल कलाम गावात वर्तमानपत्रे विकून, तसेच अन्य लहान मोठी कामे करून पैसे कमवीत व घरी मदत करीत. त्यांचे बालपण खूप कष्टात गेले. शाळेत असताना गणिताची त्यांना विशेष आवड लागली. नंतर ते तिरुचिरापल्ली येथे सेंट जोसेफ कॉलेजमध्ये दाखल झाले होते . तेथे बिएस सी. केल्यानंतर  त्यांनी ‘मद्रास इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजीत प्रवेश घेतला. प्रवेशासाठी लागणारे पैसेही त्यांच्याकडे नव्हते. त्यामुळे  बहिणीने स्वतःचे दागिने गहाण ठेवून त्यांना पैसे दिले . या संस्थेतून एरॉनॉटिक्सचा डिप्लोमा पूर्ण केल्यानंतर, त्यांनी अमेरिकेतील ‘नासा’ या प्रसिद्ध संशोधन संस्थेत 4 महिने एरोस्पेस टेक्नॉलॉजीचे प्रशिक्षण घेतले.

डॉक्टर अब्दुल कलाम यांचे प्राथमिक शिक्षण हे रामेश्वरम या गावात असलेल्या सरकारी शाळेत पूर्ण झाले, त्यानंतर त्यांनी पुढील शिक्षणाचा निर्णय घेतला व रामनाथपुरम येथील हायस्कूलमध्ये त्यांनी प्रवेश घेतल्यानंतर तिरुचिरापल्ली येथील सेंट जोसेफ महाविद्यालयात कलामांनी BSC या कोर्स साठी प्रवेश निश्चित केला.

पण BSC चे शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांना असे वाटले की ज्या क्षेत्रामध्ये आपल्याला रुची आहे त्या क्षेत्रात पुढे आपले करिअर घडवण्यास BSC  हा कोर्स आपल्यासाठी काही उपयुक्त नाही, त्यामुळे त्यांनी अभियांत्रिकीचे शिक्षण घेण्याचा निर्णय घेतला व त्यांनी मद्रास टेक्नॉलॉजी इन्स्टिट्यूट मध्ये प्रवेश घेऊन आपले अभियांत्रिकीचे देखील शिक्षण पूर्ण केले. मृत्यूची तारीख: २७ जुलै, २०१५

मृत्यूस्थळ: shilong

शिक्षण :

 ■मिसाइल मैन कोणाला म्हणतात ?

एपीजे अब्दुल कलाम यांना म्हणतात. संज्ञा, अनेकवचनी मिसाइल•मेन. एक व्यक्ती जी मार्गदर्शित क्षेपणास्त्रे तयार करते, डिझाइन करते, लॉन्च करते किंवा ऑपरेट करते . एक तंत्रज्ञ किंवा शास्त्रज्ञ ज्यांचे कार्य 

जगातील पहिला मिसाईल मॅन कोण आहे?

म्हैसूर रॉकेट भारताचे माजी राष्ट्रपती डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांनी बंगळुरू येथील टिपू सुलतान शहीद स्मृती व्याख्यानात (३० नोव्हेंबर १९९१) टिपू सुलतानला जगातील पहिल्या युद्ध रॉकेटचा शोधक संबोधले. क्षेपणास्त्राशी संबंधित आहे.

माजी राष्ट्रपती, भारतरत्न, ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ, अभ्यासक, आपल्या विचारांनी तरुण पिढीला प्रेरित करणार्‍या  अशा अनेक विशेषणांनी डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांचा गौरव केला जात येत असला, तरी त्यांची ओळख होती, ती म्हणजे ‘मिसाइल मॅन’ म्हणून! भारताला संरक्षणसिद्ध करण्यासाठी राबविण्यात आलेल्या क्षेपणास्त्र विकासाचा कार्यक्रम त्यांच्याच नेतृत्वाखाली राबविण्यात आला होता . आंतरखंडिय क्षेपणास्त्रे व  उड्डाणवाहकांची निर्मिती करण्यात मोठा वाटा उचललेल्या कलामांना ‘मिसाइल मॅन’ हे विशेषण आपसूकच जोडले गेले. पुढे त्यांना भारतरत्न या सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने गौरविले गेले, ते राष्ट्रपती झाले व  विविध कल्पक उपक्रमांच्या संकल्पनाद्वारे ते मुलांना, तरुणांना प्रेरित करू लागले... पण ‘मिसाइल मॅन’ ही ओळखच कायम राहिली. विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात भारताचा ठसा उमटविण्यात मोलाचा वाटा उचललेले कलाम महान देशभक्त होते, गाढे अभ्यासक होते व  अतिशय साधे होते. साधी राहणी, उच्च विचारसरणी ही एरवी घासून गुळगुळीत झालेली उक्ती त्यांनी प्रत्यक्ष कृतीत आणल्या  होत्या . त्यांच्या जाण्याने देश एका शास्त्रज्ञाला, तंत्रज्ञाला, कृतिशील माजी राष्ट्रपतीला मुकलेला  आहे. यापेक्षाही तो एका महान व्यक्तिमत्वाला मुकला आहे.

■एपीजे अब्दुल कलाम यांचे कोणकोणते पुस्तक प्रसिद्ध आहे

डॉक्टर एपी  सायंटिस्ट टू प्रेसिडेंट (आत्मकथन)

● टर्निंग पॉइंट्‌स (याच नावाचा मराठी अनुवाद म्हणजे  : अंजनी नरवणे)

● दीपस्तंभ (सह-लेखक : अरुण तिवारी; मराठी अनुवाद कमलेश वालावलकर)

डॉ. . अब्दुल कलाम यांच्यासंबंधी लिहिली गेलेली पुस्तके

●इटर्नल क्वेस्ट : लाइफ ॲन्ड टाइम्स ऑफ एपीजे कलाम (इंग्रजी, लेखक : एस चन्द्रा)

● डॉ. ए .पी. जे. अब्दुल कलाम – एक मानवतावादी शास्त्रज्ञ. 

● डॉ ए पी जे अब्दुल कलाम : द व्हिजनरी ऑफ इंडिया (इंग्रजी, लेखक : के. भूषण व  जी. कात्याल)

● प्रेसिडेंट ए .पी. जे.  अब्दुल कलाम (इंग्रजी, लेखक :R K  पूर्ती)

● रामेश्वरम ते राष्ट्रपतीभवन- डॉ. अब्दुल कलाम. (मराठी, लेखक : शां. ग.1 महाजन)

■ अब्दुल कलाम शिक्षणाबद्दल काय म्हणाले

कलाम यांच्या दृष्टीकोनाचा उद्देश शिक्षणावर आहे. डॉ. कलाम यांच्या म्हणण्यानुसार, “शिक्षणाचे मिशन” हा एक समृद्ध, आनंदी व  सशक्त राष्ट्र बनवणाऱ्या सुबुद्ध नागरिकांच्या निर्मितीची खात्री करण्याचा पाया आहे . त्याला उद्धृत करण्यासाठी, "जेव्हा शिकणे हे हेतुपूर्ण सर्जनशीलता फुलते, जेव्हा सर्जनशीलता बहरते तेव्हा विचार निर्माण होतो.

■एपीजे अब्दुल कलाम यांचे सर्वोत्तम विचार कोणते?

एपीजे अब्दुल कलाम यांचे काही प्रसिद्ध उद्धरण कोणते आहेत? " जर तुम्ही अयशस्वी असाल तर कधीही   हार मानू नका कारण अपयश म्हणजेच  "शिकण्याचा पहिला प्रयत्न" . " यशस्वी होण्याचा माझा निर्धार पुरेसा मजबूत असेल तर अपयश मला कधीच  मागे टाकणार नाही." "आपल्या सर्वांमध्ये सारखीच  प्रतिभा नाही.

डॉ ए पी जे अब्दुल कलाम यांचा जन्म दिवस जगभरात जागतिक “विद्यार्थी दिवस म्हणून पाळला जातो”.

■ए पी जे अब्दुल कलाम पुरस्कार

1. १९८१ : पद्मभूषण
2. १९९० : पद्मविभूषण
3. १९९७ : भारतरत्‍न
4. १९९७ : इंदिरा गांधी राष्ट्रीय एकात्मता पुरस्कार
5. १९९८ : वीर सावरकर पुरस्कार
6. २००० : रामानुजन पुरस्कार
7. २००७ : किंग्ज चार्ल्स पदक (दुसरा)
8. २००७ : ब्रिटन येथील वॉल्व्हरहॅम्प्टन विद्यापीठाची डॉक्टर ऑफ सायन्स ही मानद पदवी
9. २००८  मध्ये  सिंगापूर येथे डॉक्टर ऑफ इंजिनिअरिंग ही मानद पदवी
10. २००९ मध्ये  अमेरिकन सोसायटी ऑफ मेकॅनिकल इंजिनिअर्सचे हूव्हर पदक
11. २०१०  मध्ये वॉटर्लू विद्यापीठाची डॉक्ट ऑफिंजिनिअरिंग ही मानद पदवी
12. २०११ : न्य़ूयॉर्कच्या आयईईई या संस्थेचे सभासदत्व
13. 
    
14. २०१२ : आऊटलुक इंडियाच्या ‘द ग्रेटेस्ट इंडियन’ या आंतरराष्ट्रीय सर्वेक्षणामध्ये डॉ ए पी जे अब्दुल कलाम दुसऱ्या क्रमांकावर होते.
15. २०१५ सप्टेंबर : बंगालच्या उपसागरात ओरिसाच्या किनाऱ्याजवळ असलेल्या व्हीलर आयलंडचे  नाव बदलून ते अब्दुल कलाम बेट असे करण्यात आले.

■अब्दुल कलाम यांनी राष्ट्रपती म्हणून काय केले?

अब्दुल कलाम यांनी 2002 ते 2007 पर्यंत भारतीय प्रजासत्ताकचे राष्ट्रपती म्हणून काम केले. राष्ट्रपती म्हणून कलाम यांनी राष्ट्रीय अण्वस्त्र कार्यक्रमाच्या प्रगतीला प्रोत्साहन दिले . कलाम यांनी भारतातील तांत्रिक विकासाद्वारे आर्थिक विकास साधण्यासाठी 20 वर्षांची कृती योजना देखील तयार केली

■एपीजे अब्दुल कलाम कोणत्या क्षेपणास्त्रे विकसित केली?

 DRDO मधील त्यांच्या कार्यकाळात, त्यांनी पृथ्वी, अग्नि, त्रिशूल, आकाश, नाग या पाच वेगवेगळ्या क्षेपणास्त्रे विकसित केली.

FAQ

1)डॉ कलाम यांचे धर्मविषयक विचार कोणी घडवले?

उत्तर-डॉ. कलाम यांच्याशी डॉ. साराभाई व  फादर परेरा यांच्या संवादामुळे त्यांना धर्माबद्दलचे त्यांचे विचार आकार देण्यास मदत झाली.

2)अब्दुल कलाम कोणत्या क्रमांकाचे राष्ट्रपती आहेत?

उत्तर-अब्दुल कलाम 11 व्या क्रमांकाचे राष्ट्रपती आहेत?

3) अब्दुल कलाम शाकाहारी होते का?

उत्तर-हो ते शाकाहारी होते व  निरोगी अन्न व  व्यायामाला महत्त्व देत असत

4) ए पी जे अब्दुल कलाम यांचे पूर्ण नाव काय आहे?

उत्तर-अबुल पाकीर ज़ैनुलाब्दीन अब्दुल कलाम

5)एपीजे अब्दुल कलाम यांच्याकडे किती पदव्या आहेत?

उत्तर-कलाम यांना 40 विद्यापीठांमधून 7 मानद डॉक्टरेट मिळाल्या

  प्रियदर्शनी इंदिरा गांधी

             अलाहाबादमधील ऐशवर्यसंपन्न नेहरू घराण्यात १९ नोव्हेंबर, १९१७ रोजी इंदिराजींचा जन्म झाला. नेहरू घराणे स्वांतत्र्य संग्रामामध्ये सक्रिय असल्याने राष्ट्रभक्तीचे संस्कार त्यांना घरातूनच मिळाले. वडील पंडित नेहरूंच्या सहवासातून इंदिराजींना राजकारणाचे बाळकडू प्राप्त झाले. शालेय जीवनापासूनच त्या स्वातंत्र्य आंदोलनात सहभाग घेऊ लागल्या.

               स्वातंत्र्याच्या आंदोलनातील कार्यकर्त्यांना मदत करण्यासाठी आपल्या बालमित्रांमधून इंदिराजींनी वानरसेना उभी केली होती. वयाच्या २१ व्या वर्षी त्या काँग्रेसच्या सदस्य बनल्या. त्यांचा विवाह १९४२ मध्ये फिरोज गांधी यांच्याशी झाला. 

            देशाला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर पंडित जवाहरलाल नेहरू पहिले पंतप्रधान झाले. याच काळात इंदिरा गांधी आपल्या वडिलांसोबत देश-विदेशात फिरल्या. नेहरूजींच्या उमद्या नेतृत्वाच्या छायेखाली इंदिराजींचे राजकीय व्यक्तिमत्त्व विकसित झाले. १९५९ साली त्या काँग्रेसच्या अध्यक्षा बनल्या. लालबहाद्दुर शास्त्रीच्या मंत्रिमंडळात त्यांनी नभोवणी मंत्री म्हणून काम पाहिले.

            १९६६ साली इंदिरा गांधी पंतप्रधान झाल्या आणि देशाला एक तेजस्वी नेतृत्व लाभले. नेहरूंची मूलभूत धोरणे त्यांनी पुढे राबवली. 'गरिबी हटाव' हा उल्लेखनीय प्रयत्न केला. २० कलमी कार्यक्रमाची नवाभिमुख योजना देशाला बहाल केली.

             शेतकरी, कष्टकरी, गरीब, यांच्यासाठी विशेष प्रयत्न केले. देशाची अर्थव्यवस्था मजबून करण्यासाठी शेती, उद्योग व शास्त्र यांच्या विकासाला अग्रक्रम दिला. त्यांच्याच काळात देशात हरित क्रांती घडून आली. तसेच विज्ञान, तंत्रज्ञान व संशोधन क्षेत्रातही देशाने प्रगती केली.                 पृथ्वी, अग्नी यांसारख्या क्षेपणास्त्रांची निर्मिती झाली. मानवी विकास साधत असताना निसर्गाचे संतुलनही टिकून राहिले पाहिजे, अशी आग्रही भूमिका त्यांनी जागतिक पर्यावरण परिषदेत मांडली. 

               कुटुंब नियोजनाच्या क्षेत्रात केलेल्या कामगिरीचा गौरव म्हणून १९८३ चा युनो लोकसंख्या पुरस्कार त्यांना देण्यात आला. १९७१ मध्ये पाकिस्तानने  भारतावर आक्रमण केले. इंदिराजींच्या प्रेरणेने भारतीय सैनिकांनी दोनच दिवसांत पाकिस्तानचा दारूण पराभव केला. 

               बांगला देशाच्या निर्मितीचे श्रेयदेखील इंदिराजींकडेच जाते. पक्षीय राजकारण, पाकिस्तानचे आक्रमण, पंजाबमधील शिखांचा आतंकवाद, निर्वासितांचा प्रश्न अशा अनक संकटांशी सामना करत त्यांनी देशाच्या प्रगतीची घोडदौड अखंड चालू ठेवली.

               ३१ ऑक्टोबर १९८४ चा दिवस भारतासाठी जणू दुर्दैव घेऊनच उगवला. सकाळी नऊच्या सुमारास इंदिराजींच्या अंगरक्षकानेच त्यांच्यावर गोळीबार केला. रक्षकच भक्षक झाला आणि जागतिक कीर्तीचं महान नेतृत्व शरीराची चाळण होऊन धरणीवर विसावलं. साऱ्या देशाला प्रकाशमान करणारी प्रियदर्शनी जीवनज्योत अनंतात विलीन झाली. 

             जय हिंद!

  महात्मा जोतीबा फुले 

            माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, अखंड अविरतपणे फिरणाऱ्या काळाच्या चक्रावरील एखादे शतक इतके महान असते की,त्या शतकाला एखाद्या युगप्रवर्तक महात्म्याचे स्वप्न पडते आणि ते साकारही होते. एकोणिसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धाला असेच एक स्वप्न पडले आणि ते स्वप्न सत्यातही उतरले. ते स्वप्न केवळ स्वप्नच नव्हते तर ते एक जिवंत चैतन्यच होते. ते चैतन्य म्हणजे दलितांचे व उपेक्षितांचे कैवारी, स्त्रियांचे उद्धारकर्ते 'महात्मा जोतीबा फुले' होय. "सत्याचा पालनवाला । तो धन्य ज्योतिबा झाला । पतितांचा पालनवाला । तो धन्य महात्मा झाला ॥" 

महात्मा फुल्यांचा जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी चिमणाबाई व गोविंदराव यांच्या पोटी सातारा जिल्ह्यातील कटगुण या गावी एका सामान्य अशिक्षित माळी कुटुंबात झाला. लहानपणी त्यांच्या जीवनात क्रांतीची ठिणगी पेटविणारा एक प्रसंग घडला. त्यांच्या एका ब्राह्मण मित्राचे लग्न होते. आग्रहाचे निमंत्रण असल्यामुळे जोतीबा त्या लग्नसमारंभात सहभागी झाले. परंतु तेथे क्षुद्र म्हणून त्यांचा अपमान केला व त्यांना मिरवणुकीतून बाहेर काढले. आतापर्यंत आयुष्यात सामान्य ज्योतीप्रमाणे संथपणे तेवत असलेली ही ज्योत अपमानाने विझली नाही तर उलट तिचे क्रांतिज्योतीत रुपांतर झाले. त्यावेळी समाजामध्ये शुद्रातिशुद्रांना मिळणारी वागणूक, स्त्रियांची स्थिती, हिंदू धर्मातील अनिष्ट चालीरीती इ. गोष्टीचे जोतीबांनी अवलोकन केले. हजारो वर्षे अमान आणि दारिद्र्याच्या खाईत निद्रिस्त अवस्थेत पडलेल्या दीन-दलितांच्या जीवनामध्ये कायापालट करायचा असा निर्धार ज्योतीबांनी केला.

         शिक्षण हा सर्व सुधारणांचा मूळ पाया आहे हे त्यांनी ओळखले आणि म्हणूनच त्यांनी १८४८ मध्ये पुण्यात प्रथम मुलींची पहिली शाळा काढली आणि आणि स्री-शिक्षणाची घंटा घणघण वाजवली. हजारो वर्षाच्या रुढीवर आघात केला तो घंटानाद ऐकून बहुजन समाज खडबडून जागा झाला. 'जिच्या हाती पाळण्याची दोरी। ती जगताते उद्धारी। ही महात्मा फुल्यांची भावना सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचली. फुल्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई यांनी त्या शाळेमध्ये स्वत: स्र शिक्षिका म्हणून कार्य सुरू केले. ज्योतीबा आणि सावित्रीबाई यांच्या या कार्यामुळे पुण्यातला सर्व वर्ग खवळून उठला. त्यांनी ज्योतीबा आणि सावित्री यांच्या अंगावर दगड, चिखल फेकले. परंतु, आले जरी कष्ट दशा अपार । न टाकिती धैर्य तथापि थोर ।। या न्यायाने ते खचले नाहीत. अस्पृश्यांसाठी स्वत:च्या घरातील पिण्याच्या पाण्याचा हौद खुला करून फुल्यांनी स्वत:पासून परिवर्तनाच्या कृतीला सुरुवात केली. म्हणूनच ज्योतीबा हे केवळ शाब्दिक पंडित नव्हते तर ते एक खंदे कृतिवीर होते   'सत्यशोधक समाजा'च्या माध्यमातून अनिष्ठ रुढींना विरोध करणारे समाजसुधारक होते. त्या काळात ब्रिटिश सरकारकडे सक्तीच्या प्राथमिक शिक्षणाची मागणी करणारे ज्योतीबा हे दूरदृष्टीचे शिक्षणतज्ज्ञ व समाजहितचिंतक होते. महात्मा फुले धर्मशास्त्रीमहात्मा फुले धर्मशास्त्री नसतील पण आत्मज्ञानी निश्चितच होते. 'गुलामगिरी', शेतक-यांचा आसूड', 'ब्राह्मणांचे कसब' ही त्यांची साहित्य-संपदा पाहिली की फुल्यांमधील वास्तवाचे प्रखर चित्रण करणारा साहित्यिक आपल्याला समजतो. फुल्यांच्या रुपाने जणू या भूमीवर सत्य अवतरले आणि त्याने असत्याशी झुंज दिली. सत्य हा त्यांचा देव आणि सेवा हा त्यांचा खरा धर्म होता. ज्या समाजाने फुले दांपत्याला शेण, दडग फेकून मारले त्या समाजासाठीच या दांपत्याने ज्ञानफुले, क्रांतिफुले अर्पण केली. समाजसेवेच्या खडतर मार्गावरून चालताना या समाजावर अनंत उपकार केले. आणि या समाजासाठीच स्वत:चे जीवनपुष्प अर्पण केले. 

         आजही या समाजाला अनेक ज्योतीरावांची आणि त्यांनी पेटविलेल्या ज्योतींची आवश्यकता आहे म्हणून शेवटी एवढेच म्हणन. थोर महात्मे होऊन गेले, चरित्र त्यांचे पाहा जरा । आपण त्यांच्या समान व्हावे, हाच सापडे बोध खरा . जय हिंद

 स्वातंत्र्यवीर सावरकर 

             माननीय अध्यक्ष, महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, भारतया आधुनिक इतिहासातील एक सुवर्णपान म्हणून ज्यांचा उल्लेख करावा लागेल असे महामानव म्हणजे स्वातंत्र्यवीर सावरकर! 

      जाज्वल्य देशभक्तीबरोबरच प्रगल्भ प्रतिभाशक्ती, प्रेरक वक्तृत्व, तत्वनिष्ठ राजकारण, धर्माभिमान व विज्ञानवादी समाजसुधारक अशा अनेक गुणांचा समुच्चय असलेले सावरकर एक अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व होते. देशासाठी क्रांतीची पताका खांद्यावर घेऊन ब्रिटिशांच्या छातीवर थयथय नाचणार्या या क्रांतिकारकाचा जन्म २८ मे १८८३ रोजी नाशिक जिल्ह्यातील भगूर' गावी झाला. इ.स. १८९८ साली इंग्रजांनी चाफेकर बंधूंना फाशी दिली. चाफेकरांच्या बलिदानाने सावरकरांच्या मनात देशभक्तीची ज्योत प्रज्वलित झाली. महाविद्यालयीन शिक्षण घेत असतानाच, त्यांनी 'मित्रमेळा' ही संघटना स्थापन केली. तिचेच पुढे 'अभिनव भारत' या क्रांतिकारी संघटनेत रुपांतर झाले. त्यांनी केलेल्या सरकारविरोधी घडामोडीमुळे बॅरिस्टर होऊनही ब्रिटिश सरकारने त्यांना पदवी देण्याचे नाकारले. देशसेवेपुढे पदवीचे भेंडोळे त्याज्य मानून बॅरिस्टर झालेला हा माणूस देशाला स्वातंत्र्याकडे नेणारी पायवाट तडवत राहिला. 

        परदेशातून भारतीय क्रांतिवीरांना पिस्तुले आणि शस्त्रास्त्रांची माहिती पुरविण्याचे काम सावरकरांनी केले. स्वातंत्र्य चळवळीतील सक्रीय सहभागामुळे इंग्रज सरकारने त्यांना दोन जन्मठेपांची शिक्षा सुनावली. बंदिवासातल्या अंधाऱ्या भिंतीवरही आपल्या प्रतिभेच्या प्रकाशाने महाकाव्य रेखाटणारा एकमेव महाकवी म्हणजे सावरकर होय! 

       सावरकरांनी लिहिलेले '१८५७ चे स्वातंत्र्यसमर', 'सहा सोनेरी पाने', 'माझी जन्मठेप' हे ग्रंथ म्हणजे मराठी साहित्यविश्वाला मिळालेली महान देणगीच आहे. सावरकरांचे ''ने मजसी परत मातृभूमीला' हे आर्त गीत व 'जयोस्तुते' हे स्वातंत्र्यदेवीचे स्तोत्र आजही प्रत्येक भारतीयाला देशभक्तीची प्रेरणा देत आहे. धार्मिक बाबींना वैज्ञानिक दृष्टिकोनाची जोड देणारे सावरकर हे एक द्रष्टे समाजसुधारक होते. अशाप्रकारे सावरकरांचे चरित्र म्हणजे इतिहासातील एक दीपस्तंभ आहे. 

जय हिंद!

 पंडित जवाहरलाल नेहरू 

     माननीय अध्यक्ष, महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, जगाच्या पाठीवर फारच थोड्या नेत्यांना राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सन्मान लाभला. त्यातीलच एक महान नेतृत्व म्हणजे स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू होय. पंडित नेहरूचा जन्म १४ नोव्हेंबर १८८९ रोजी झाला. त्यांन लहान मुले फार आवडत. मुले त्यांना आदराने 'चाचा नेहरू' म्हणत. म्हणूनच त्यांचा जन्मदिन आज भारतभर 'बालदिन म्हणून साजरा केला जातो. 

             बालपण अतिशय अलिशान श्रीमंतीत व शिक्षण पाश्चात्य वातावरणात होऊनही त्यांच्या निष्ठा मात्र सदैव भारतभूमीशी बांधील राहिल्या. गांधीजींच्या विचारांचा त्यांच्यावर विलक्षण प्रभाव होता. म्हणूनच त्यांनी गांधीजींचे नेतृत्व त्यांनी मान्य केले होते. 

          देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी गांधीजींनी केलेल्या सर्व चळवळींमध्ये नेहरू सक्रीय होते. उत्तर प्रदेशातील किसान सभेचे अध्यक्ष असताना ते ग्रामीण भागात फिरले. सामान्य माणसांमध्ये सामान्य बनून राहिले. गरिबांच्या व्यथा त्यांनी उघड्या डोळ्यांनी पाहिल्या आणि देशाचे दारिद्र्य दूर करून जनतेचा विकास करणे हेच आपले परम कर्तव्य मानले. १९४७ साली देशाच्या हाती असलेल्या स्वराज्याचे सुराज्यात रुपांतर करण्यासाठी भारताचा हा पहिला पंतप्रधान अविरतपणे प्रयत्न करीत राहिला तब्बल सतरा वर्षे पंतप्रधान म्हणून भारताच्या पुनर्निर्माणाचा ध्यास त्यांनी घेतला. देशाचे दारिद्र्य दूर करून जलद आर्थिक विकास साधण्यासाठी नियोजनाचा नवा मूलमंत्र त्यांनी देशाला दिला. पंचवार्षिक योजना ही त्यांचीच देणगी आहे. औद्योगिक, वैज्ञानिक व तंत्रज्ञान क्षेत्रातील प्रगतीचे बीजारोपण भारतभूमीवर करण्याचे महान कार्य नेहरूंनी केले. राष्ट्रीय एकात्मता अबाधित राहून देशामध्ये धर्मनिरपेक्ष शासन प्रस्थापित व्हावे असा आग्रह नेहरूंनी सुरुवातीपासूनच धरला होता.

एकूणच पारतंत्र्यातून मुक्त झाल्यानंतर भारताने फिनिक्स पक्षाप्रमाणे जी उंच भरारी घेतली त्यामागे पंडित नेहरूंचा महत्त्वाचा वाटा होता. स्वतंत्र भारताची उभारणी करत जगातील इतर राष्ट्रांनाही असतानाच गुलामगिरीतून मुक्त करण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. त्यासाठी शांतता, सांमजस्य, विचार विनिमय या मार्गाचा अवलंब केला. नेहरूंनी संपूर्ण जगाला शांतीचा संदेश दिला. मानवाची प्रतिष्ठा राखली जाऊन प्रत्येकजण भयमुक्त व स्वयंपूर्ण झाला पाहिजे म्हणून त्यांनी समाजवादाचाही पुरस्कार केला. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जागतिक पातळीवर निर्माण झालेला असंतोष मिटविण्यासाठी त्यांनी अनेक वर्ष प्रयत्न सुरू केले.

            संपूर्ण जगाला त्यांनी शांततेचा संदेश दिला. 'पंचशील त्त्वांसारखी' मौल्यवान देणगी नेहरुंनी जगाला बहाल केली म्हणूनच जागतिक शांतिदूत म्हणून संपूर्ण जग त्यांना ओळखत होते. जय हिंद

  शिक्षण महर्षी : कर्मवीर भाऊराव पाटील 

              माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, दीन-दलितांच्यासाठी ज्ञानदीप लावीला पंखफुट्या पाखरांसाठी वटवृक्ष रोवीला । महाराष्ट्रातील सह्याद्रीच्या दऱ्या-खोऱ्यात अज्ञानाचा अंध:कार पसरलेला होता. दीन-दलित बहुजन समाज अज्ञानाच्या खोल गर्तेत रुतत चालला होता. 

           अशा या समाजाला ज्ञानाचा प्रकाश देण्यासाठी एक तेजस्वी ज्ञानसूर्य महाराष्ट्राच्या क्षितिजावर उगवला. त्या ज्ञानसूर्याचे नाव होते कर्मवीर भाऊराव पाटील. कर्मवीर अण्णांचा जन्म २२ सप्टेंबर, १८८७ रोजी निसर्गरम्य कुंभोज या गावी झाला व तेथेच त्यांचे बालपण हळूहळू हरवू लागले. कुंभोज गावी जन्मलेला हा बाळ पुढे ज्ञानाचे कुंभ घेऊन सह्याद्रीच्या दऱ्या-खोऱ्यात फिरू लागला. 

          त्याच्या कार्याने सारा महाराष्ट्र दिपून गेला. लहानपणी एकदा त्यांच्या अस्पृश्य मित्रांना विहिरीवर पिण्यासाठी पाणी दिले नाही म्हणून भाऊरावांनी त्या विहिरीवरील पाणी ओढण्याचा रहाट विहिरीत ढकलून दिला. आणि येथूनच त्यांच्या समाजक्रांतीच्या कार्याला सुरुवात झाली. छ. शाहू, फुले व आंबेडकर या त्रिसुत्रीतूनच भाऊरावांच्या मनामध्ये समाजसेवेचे बिजारोपण झाले. 

          दुधगाव येथे 'दुधगाव विद्यार्थी शिक्षण संस्था' ही छोटीशी संस्था काढून त्यांनी आपल्या शैक्षणिक कार्याला सुरुवात केली. १९१९ साली रयत शिक्षण संस्थेची स्थापना करून अस्पृश्यांसाठी बंद असलेली ज्ञानाची कवाडे खुली केली. त्यांनी सुरू केलेल्या शालेत, वसतिगृहात सर्व जाती-जमातीच्या मुलांना प्रवेश होता.

          यातूनच विद्यार्थ्यांच्या मनामध्ये समतेचा धडा रुजवण्याचं काम अण्णांनी केलं. एकदा एक व्यक्ती अण्णांकडे आली व म्हणाली, 'तुम्ही मागाल तेवढे पैसे मी तुम्हाला देतो फक्त तुम्ही साताऱ्याच्या शिवाजी कॉलेजचे नाव बदलून त्या कॉलेजला माझे नाव द्या.' त्या इसमाला अण्णांनी सडेतोड उत्तर दिले. "एकवेळ मी माझ्या बापाचे नाव बदलीन पण या कॉलेजला दिलेले छत्रपतींचे नाव बदलणार नाही." यावरून अण्णांची तत्त्वनिष्ठा आपल्या लक्षात येते. 

         भाऊरावांनी माणसातील अस्मिता जागी केली, अज्ञान हेच बहुजनांच्या झोपडीतील दारिद्र्याचे कारण आहे हे ओळखून त्यांनी शैक्षणिक सुधारणांवर भर दिला. अठरापगह जातीच्या मुलांना एकत्र आणून ज्ञानाची बाग फुलवली. कर्मवीरांनी साताऱ्यात लावलेल्या वटवृक्षाचा विस्तार संपूर्ण महाराष्ट्रभर पसरविला.  

          कर्मवीर अण्णा केवळ शिक्षण महर्षीच नव्हते, तर ते एक थोर गुरू होते. बॅरिस्टर पी.जी. पाटील, प्राचार्य शिवाजीराव भोसले यांसारख्या हिऱ्यांना पैलू पाडण्याचे काम अण्णांनी केले. माधुकरी मागून खाणे व शिक्षण घेणे त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी स्वावलंबी शिक्षणाचा मूलमंत्र आपल्या विद्यार्थ्यांना दिला. 

          समाजसेवा करताना स्वत:च्या संसाराची तमा त्यांनी कधीच बाळगली नाही. अज्ञानरुपी गर्तेत रुतत चाललेल्या बहुजन समाजाला ज्ञानगंगेच्या तीरावर आणण्यासाठी आपल्या आयुष्याची गंगा त्यांनी खर्च केली. अशा या महान तपस्वी शिक्षण महर्षीना आणि त्यांच्या दिव्य कार्यकर्तृत्वाला शतशः प्रणाम! 

           जय हिंद!

 युगपुरुष छत्रपती शिवाजी महाराज

            माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, महाराष्ट्रातील विजयनगरचे साम्राज्य नष्ट झाल्यापासून, महाराष्ट्राच्या क्षितिजावर स्वातंत्र्यसूर्य उगवलाच नव्हता. महाराष्ट्राची भूमी ३०० वर्षे गुलामगिरीच्या अंधारात खितपत पडली होती. अशा वेळी शिवाजी महाराजांनी 'हिंदवी स्वराज्य स्थापन' करून महाराष्ट्राच्या इतिहासात नवा अध्याय निर्माण केला.

               युगपुरुष शिवाजी महाराजांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर जवळील 'शिवनेरी' किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी, १६३० रोजी झाला. वडील शहाजीराजे यांच्याकडून शौर्याचा वारसा आणि माता जिजाबाईंकडून सुसंस्काराचा अलौकिक वसा शिवबांना लहानपणापासूनच मिळाला.                      जिजाबाईंनी शिवबांना लहानपणी रामायण, महाभारतातील शूरांच्या कथा सांगितल्या म्हणूनच स्वराज्याच्या रूपाने या भूमीवर 'शिवभारत' घडले. आजच्या मातांनी आपल्या मुलांना हे 'शिवभारत सांगितले तर निश्चितच डॉ. कलामांच्या स्वप्नातील 'व्हिजन भारत' साकार झाल्याशिवाय राहणार नाही. 

            वयाच्या सोळाव्या वर्षी शिवबांनी रायरेश्वराच्या शिवाला साक्ष ठेऊन, आपल्या तरुण मित्रांच्या सोबतीने 'स्वराज्याची शपथ घेतली. अत्यंत कमी वयात शिवबांनी हे अग्निदिव्य हाती घेण्याचे धाडस केले आणि ते पूर्णत्वासही नेले. 

          त्यासाठी त्यांनी पुणे, सुपे, मावळ यांसारख्या प्रांतात स्वत: फिरून लोकांची परिस्थिती, त्यांच्या समस्या समजावून घेतल्या आणि हळूहळू लोकांच्या मनामध्ये स्वधर्म आणि स्वराज्य याबद्दल आस्था निर्माण केली. एक कवी म्हणतो, 'माणसांना अस्मितेचे भान यावे लागते. पायचाटू श्वापदांची इन्सान व्हावे लागते!' या उक्तीप्रमाणे महाराष्ट्रातील माणसांना स्वत:च्या अस्मितेचे भान करून देण्याचे काम शिवरायांनी केले. 

         त्यामुळेच इथल्या माणसांना स्वराज्याचे महत्त्व पटले आणि त्यातूनच तानाजी मालुसरे, येसाजी कंक, बाजी पासलकर, नेताजी पालकर यांसारखी अनेक तरुण मंडळी शिवबांभोवती जमा झाली आणि याच मावळ्यांनी पुढे स्वराज्याचा गोवर्धन स्वत:च्या हातावर पेलला.                 रणांगणावर योद्धा लढत नसतो, त्याचे हात किंवा हातातील समशेर ही लढत नसते, लढत असते ते फक्त त्याचे मन! शिवरायांनी हीच लढणारी मनं घडविण्याचे महान कार्य केले. परकीयांशी लढण्याअगोदर त्यांनी स्वकीय शत्रूंचा बंदोबस्त करून स्वराज्याची पायवाट मोकळी केली.                अफजलखानाचा प्रतापगडावर   वध करून स्वराज्यावरील पहिले मोठे संकट शिवरायांनी सहज धुळीस मिळवले. पन्हाळा गडावरून केलेली सुटका आणि शाहिस्तेखानाची केलेली फटफजिती यातून शिवाजींनी स्वत:ची आणि आपल्या सहकारी मावळ्यांची योजनाबद्धता काळालाही सिद्ध करून दाखविलि.

            औरंगजेब बादशहाच्या कैदेतून अद्भूत सुटका करून घेऊन संपूर्ण भारतवर्षाला हिंदवी स्वराज्याच्या सामर्थ्याची प्रचिती आणून दिली. या आणि अशा अनेक संकटांनी सामना करत-करत शिवरायांचे कार्य आणि व्यक्तिमत्त्व देदीप्यमान बनत गेले.

            शिवरायांनी उभे केलेले स्वराज्य कुणा एकट्या-दुकट्याचे नव्हते तर, ते संपूर्ण रयतेचे होते. स्वराज्यात सर्व जातिधर्मातील माणसांना स्थान होते. भ्रामक- भोळ्या समजुती आणि परंपरांचे मात्र तिथे उच्चाटन होते आणि म्हणूनच ते स्वराज्य म्हणजे एक प्रकारचे समाजपरिवर्तनच होते. 

            समाजपरिवर्तनाच्या पायावर उभे असलेले हे राज्य न्यायाचे, नीतीचे, जनतेच्या कल्याणाचे राज्य होते. आणि असे राज्य उभे करणारे शिवछत्रपती हे 'रयतेचे राजे' होते. 

             जय हिंद!

        श्री छत्रपती शाहू महाराज 

     माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो. गोरगरिबांच्या झोपडीमध्ये ज्ञानाचा दिवा पेटावा म्हणून आयुष्यभर एका दिव्याप्रमाणे तेवत राहणारा एक नंदादीप, अठरापगड जातीच्या माणसांना एकाच पंक्तीला बसवून जेवू घालणारा महामानव रंजल्यागांजल्यांच्या शिरावर मायेचं छत्र उभं करणारा एकमेव छत्रपती, कोल्हापूर संस्थानातील रयत, त्या रयतेतील माणसं, त्या माणसांची मनं आणि मनावर अधिराज्य गाजवणारा रयतराजा म्हणजे लोकराजा शाहू महाराज होय. 

            मानसशास्त्र सांगते व्यक्तीमध्ये गुण हे अनुवंशाने येतात. इतिहासामध्ये बऱ्याच वेळा राजाचाच मुलगा राजा होतो पण याला काही असामान्य अपवाद असतात हे इतिहासाने मान्य कैले आहे. सतराव्या शतकात, वयाच्या १६ व्या वर्षी हातात तलवार घेऊन हिंदवी स्वराज्याची स्थापना करणारे छत्रपती शिवाजी हे शहाजी भोसले या सरदाराचे सुपुत्र होते आणि १९ व्या शतकामध्ये कोल्हापूर संस्थानात रयतेचे राज्य निर्माण करणारे छ. शाहू हे जयसिंगराव घाटगे या सरदाराचे सुपुत्र होते.

            राजा हा जन्माला येत नाही तर तो आपल्या कर्तृत्वाने नावलौकिक मिळवतो याचे ज्वलंत उदाहरण म्हणजे छत्रपती शाहू महाराज होय. "झाले बहू, होतील बहू! आहेतही बहू, परि यासम हा " वयाच्या २० व्या वर्षी सत्ता, संपत्ती, वैभव हाती आलेलं असताना त्या मोहपाशात गुंतून न राहता जनतेच्या कल्याणाची काळजी करणारा राजा भेटला हे खऱ्या अर्थाने कोल्हापूरच्या मातीचे सद्भाग्यच समजावे लागेल. हातात आलेला राजदंड वापरून शाहू महाराजांनी सर्वप्रथम वर्णभेदाची उतरंड उद्ध्वस्त केली. 

          या भूमीवर संतांनीउभी केलेली समतेची पताका शाहूंनी स्वत:च्या खांद्यावर पेलली. अस्पृश्यता, जातीय विषमता याविरुद्ध शाहूंनी रणशिंग फुंकले, परिणामी बहुजन समाज जागा झाला. कोल्हापूरमध्ये अस्पृश्य विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहे सुरू करण्याचे कार्य छत्रपती शाहूंनी केले. सार्वजनिक नळ आणि खानावळी दलितांसाठी खुल्या केल्या. 

           स्त्रियांच्या कल्याणासाठी विधवा पुनर्विवाह, बालविवाह प्रतिबंधक व घटस्फोट विरोधी कायदे छ. शाहूंनी केले. तसेच सहकारी नियोजनाचा कायदा व सहकारी सोसायट्यांची निर्मिती केली. शेतकऱ्यांची दुष्काळाच्या दाढेतून सुटका व्हावी म्हणून राधानगरी धरणं बांधले. 

            या सगळ्या सुधारणांचा विचार केला तर शाहू महाराजांच्या रुपाने कोल्हापूरला परिवर्तनाच्या  वाटेने नेणारा प्रवासी भेटला असेल म्हणावे लागेल. शाहू महाराजांनी आंबेडकरांना शिक्षण घेण्यासाठी आर्थिक मदत केली एवढंच नाही तर कर्मवीर भाऊरावांच्या मनात शिक्षण प्रसाराची बिजे शाहू महाराजांच्या सहवासातूनच पेरली गेली. 

            म. फुलेंनी सावित्रीबाईंना शिक्षण दिले. त्याचप्रमाणे शाहू महाराजांनी आपल्या विधवा सुनेला इंदुमतीला प्रथम साक्षर केले आणि नंतर स्री शिक्षणास सुरुवात केली. स्वातंत्र्यानंतर सरकारने घटनेनुसार अस्पृश्यांसाठी नोकरीमध्ये राखीव जागा ठेवण्याची तरतूद केली. हीच तरतूद शाहूंनी स्वातंत्र्यापूर्वी आपल्या राज्यात लागू केली होती. १९१७ साली शाहूंनी कोल्हापुरात सक्तीचे व मोफत शिक्षण सुरू केले होते.                       यावरून छत्रपती शाहूंच्या प्रदीर्घ दूरदृष्टीची आणि आधुनिकतेची कल्पना येते. अशा प्रकारे शाहू महाराज हे महाराष्ट्रात पुरोगामी विचारसरणीचा पाया घालणारे विचारवंत होते. परिवर्तनाची सुरुवात स्वत: पासून करणारे कृतिवंत होते. 

             महाराष्ट्रातील समाजसुधारणा चळवळीचे अग्रदूत होते. शाहू महाराजांच्या रुपाने महान राजातला माणूस आणि माणसांचा महान राजा कोल्हापूरकरांना अनुभवायला मिळाला आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासाला द्रष्टा समाजसुधारक पाहायला मिळाला. 

           अठरापगड जातीच्या माणसांना आपल्या अंगा-खांद्यावर घेऊन परिवर्तनाच्या वाटेने विकास साध्य करत चाललेले छ. शाहू पाहिले की, संत मेळ्यासह उभ्या असलेल्या लेकुरवाळ्या विठ्ठलाची आठवण होते आणि ओठांतून शब्द बाहेर येतात.  धन्य धन्य तू शाहूराया, 

            जय हिंद!

              लालबहादूर शास्त्री 

            त्यावेळी गांधीजींची असहकार चळवळ सुरू झाली होती. गांधीजींच्या विचारसरणीने प्रेरित होऊन शास्त्रीजींनी शालेय जीवनातच असहकार चळवळीत भाग घेतला. त्यामुळे त्यांचे शिक्षण अपूर्णच राहिले. ललितादेवी यांच्याशी १९२७ साली शास्त्रीजींचा विवाह झाला.                             स्वातंत्र्यासाठी झालेल्या आंदोलनात शास्रीजींनी सक्रीय सहभाग घेतला होता. त्याबद्दल त्यांना अनेक वेळा तुरुंगवास भोगावा लागला. एकदा शास्रीजी तुरुंगात होते, घरी त्यांची मुलगी आजारी असल्याचे पत्र त्यांना आले तेव्हा तुरुंगात परत येण्याच्या अटीवर मला सोडावे अशी विनंती शास्त्रीजींनी तुरुंग अधिकाऱ्याला केली. 

            एक कागद शास्त्रीजींच्या हातात देत तुरुंग अधिकारी म्हणाले, "आपणास पॅरोलवर सोडण्यात येईल, पण कोणत्याच राजकीय कार्यात भाग घेणार नाही, असे या कागदावर लिहून देत असाल तरच." शास्त्रीजींनी तो कागद फाडतच त्या तुरुंग अधिकाऱ्यांना म्हणाले, "देशांतला कायदा पाळणे मला माहिती आहे पण गुलामाप्रमाणे लिहून देऊन सुटका करून घेणे मला मान्य नाही." शास्त्रीजींच्या तत्वनिष्ठेवर विश्वास असल्याने लिहून न घेताच पंधरा दिवसांसाठी घरी जाण्याची परवानगी तुरुंग अधिकाऱ्याने त्यांना दिली. पण दुर्दैवाने शास्त्रीजी घरी जाण्यापूर्वीच त्यांच्या मुलीचा मृत्यू झाला. शास्त्रीजींनी तिच्यावर अंत्यसंस्कार केले व लगेचच तुरुंगात परतले. 

             एवढा प्रचंड नैतिकतेचा आदर्श शास्त्रीजीच्या जीवनपटातून आपणास मिळतो. १९५२ साली नेहरूंच्या मंत्रीमंडळात ते रेल्वेमंत्री झाले. रेल्वेमंत्री असताना सामान्य प्रवाशांच्या समस्या समजावून घेण्यासाठी ते स्वतः रेल्वेच्या सामान्य डब्यातून प्रवास करत. रेल्वे मंत्री असताना झालेल्या रेल्वे अपघाताची नैतिक जबाबदारी स्वीकारून शास्त्रीजींनी आपल्या रेल्वेमंत्री पदाचा राजीनामा दिला.

            लालबहादूर शास्त्रींच्या पंतप्रधानपदाच्या काळातच १९६५ साली पाकिस्तानने भारतावर आक्रमण केले. तेव्हा राष्ट्रीय नेते म्हणून खंबीरपणे प्रतिकाराचे आदेश त्यांनी दिले. 'जय जवान, जय किसान' अशी प्रेरणादायी घोषणा देऊन संपूर्ण भारतामध्ये देशभक्तीची भावना प्रज्वलित केली. त्या युद्धात भारताने विजयही मिळवला. १० जानेवारी १९६६ मध्ये शांततेच्या करारासाठी ते ताश्कंद येथे गेले असताना शास्त्रीजींचा अनपेक्षित मृत्यू झाला आणि आपला देश एका निस्वार्थी राष्ट्र सेवकाला मुकला.

              अखंह आयुष्यभर आपल्या तत्त्वांशी बांधील राहून निस्वार्थी भावनेने राष्ट्राची सेवा करणाऱ्या या 'निष्काम कर्मयोग्या'च्या देदीप्यमान कर्तृत्वापुढे आजही सारा देश नतमस्तक होतो! “थोर तुमच्या चारित्र्याची उंची गर्व तुमच्या तत्वनिष्ठेचा करावा, वर्तमानातल्या नेतृत्वान राजमार्ग त्या पावलांचा धरावा. जय हिंद!

                       राजीव गांधी 

        माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, म. गांधीजींनी देशाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली. स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान म्हणून पंडित नेहरूंनी प्रजासत्ताक गणराज्य स्थापून देशाला प्रगतीच्या वाटेवर आणून सोडले. त्यांच्यानंतर हे कार्य इंदिरा गांधी यांनी समर्थपणे स्वत:च्या खांद्यावर पेलले. 

           इंदिराजींच्या मृत्यूनंतर त्यांचे सुपुत्र राजीव गांधी यांनी राष्ट्रविकासाचे हे स्वप्न उराशी बाळगून देशाला खऱ्या अर्थाने २१ व्या शतकाच्या उंबरठ्यापर्यंत जाण्याइतपत सबळ व सक्षम केले. २० ऑगस्ट १९४४ रोजी मुंबई येथे राजीव गांधी यांचा जन्म झाला. घरातील स्वातंत्र्यलढ्याचे, राजकारणाचे वातावरण राजीव गांधी यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासासाठी पोषक ठरले. 

        लंडनमध्ये उच्च शिक्षणपूर्ण केल्यानंतर त्यांनी हैद्राबाद येथे विमान पायलटचे ट्रेनिंग घेतले. विमान चालवण्यात त्यांना अधिक रस होता. बंधू संजय गांधींच्या निधनानंतर काँग्रेसचे महासचिवपद राजीव गांधीनी स्वीकारावे असे अनेक काँग्रेस सदस्यांचे मत होते.त्यांना राजकारणात आवड नसल्याने शेवटी इंदिराजींना मदत करण्याच्या उद्देशाने मे १९८१ मध्ये त्यांनी काँग्रेसचे अधिकृत सदस्यत्व स्वीकारले. जून १९८९ च्या निवडणूकीत ते लोकसभा सदस्य म्हणून निवडून आले. 

        लोकांना त्यांच्या तत्पर व उमद्या नेतृत्वाची, जाणीव झाली आणि येथूनच युवकांचे प्रेरणास्थान ठरलेल्या या नेतृत्वाच्या कारकिर्दीला सुरुवात झाली. संसद सदस्य म्हणून शेतकरी, युवक, पर्यावरण संतुलन, गंगा शुद्धीकरण शैक्षणिक सुधारणा यासारख्या धटकांचा अभ्यास करत त्यांनी स्वत:ला पूर्णपणे राजकारणात झोकून दिले. 

         इंदिराजींच्या दुर्दैवी मृत्यूनंतर देशाच्या पंतप्रधानपदाची धुरा राजीव गांधींनी समर्थपणे पेलली. इंदिराजींच्या मृत्यूनंतर देशात निर्माण झालेली दंगल शमवून प्रतिकूल परिस्थितीतून देशाला योग्य दिशा देण्याचे काम अवघ्या चाळीस वर्षाच्या या युवा नेत्याने केले. "२१ व्या शतकात प्रवेश करणाच्या सक्षम भारताची बांधणी करण्यासाठी सर्व भारतीयांनी सहकार्य करावे."असे आवाहन केले.

        राष्ट्रीय एकात्मता अबाधित ठेवून धर्मनिरपेक्षतेचा स्वीकार साऱ्या भारतीयांनी करावा असा त्यांचा आग्रह होता. देशातील दारिद्र्य दूर करून गरिबांचा विकास करण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. शिक्षण, आरोग्य  यासारख्या मुलभूत सुविधांना त्यांनी विकास आराखड्यात अग्रक्रम दिला. विज्ञान व तंत्रज्ञानाच्या विकासाला चालना देऊन जगामध्ये भारताची मान उंचावली. 

          १९८५ मध्ये बांगलादेशात झालेल्या वादळानंतर वादळग्रस्तांना भेट देण्यासाठी राजीव गांधी बांगलादेशात गेले होते. तसेच श्रीलंकेतील तामिळ लोकांच्या प्रश्नांसाठी त्यांनी लंकेलाही भेट दिली. सर्व जगात शांतता प्रस्थापित व्हावी व संपूर्ण जग एक कुटुंब व्हावं अशी त्यांची भावना होती. उत्तमसंघटन कौशल्य, समस्या सोडविण्यात हातखंडा, नाविन्यपूर्ण विचार, तत्पर कृती, जबाबदारीची जाणीव, कर्तव्याची कास यासारखे अनेक गुण या चैतन्यशील नेतृत्वाच्या ठायी होते. 

          २१ में १९९१ या दिवशी पेरांबुर (मद्रास) येथे होणाऱ्या प्रचारसभेसाठी राजीव गांधी गेले होते. सभेसाठी व्यासपीठावर जाण्यापूर्वीच झालेल्या बॉम्बस्फोटात राजीवजींचा दुर्दैवी मृत्यू झाला. भारताच्या राजकीय क्षितीजावर कर्तृत्वाच्या देदीप्यमान प्रकाशाने तळपणारा तेजस्वी तारा अनंतात विलीन झाला. अत्यल्प काळामध्येसुद्धा या देशाला अनोखा प्रकाश व आगळी-वेगळी दिशा देऊन गेला. 

           जय हिंद!

          नेताजी सुभाषचंद्र बोस 

             महाविद्यालयीन शिक्षणानंतर त्यांच्या वडिलांच्या इच्छेखातर आय.सी.एस. होण्यासाठी ते इंग्लंडला गेले. १९२० साली ते चौथ्या क्रमांकाने आय.सी.एस. परीक्षा पास झाले. १९२१ मध्ये ते भारतात परतले तेव्हा त्यांचे वय होते अवघे तेवीस वर्षे. अत्यंत कमी वयात आय.सी.एस. परीक्षा पास झाल्याने सरकारच्या सनदी सेवेतील उच्चपदस्थ नोकरी त्यांच्या घरी चालून आली होती. परंतु भारतीयांचे स्वातंत्र्य हिरावून घेणाऱ्या ब्रिटिश सरकारच्या पदरी नोकरी करण्यापेक्षा 'माझ्या भारतभूमीला गुलामगिरीतून मुक्त करण्यासाठी प्रयत्न करीन' असा निर्धार या तेजस्वी राष्ट्रवीराने केला. 

           संपत्ती, प्रतिष्ठा मिळवून देणाऱ्या सनदीनोकरीला लाथ मारून हा तरुण राष्ट्रसेवेची वाट चालू लागला. या वाटचालीत त्यांना आठ वेळा तुरुंगवास झाला. इ.स. १९३८ व १९३९ च्या काँग्रेसच्या राष्ट्रीय अधिवेशनाचे अध्यक्षपद सुभाषबाबूंनी भूषविले. राष्ट्रीय काँग्रेसमधील मवाळ नेत्यांशी मतभेद झाल्याने त्यांनी 'फॉरवर्ड ब्लॉक' हा स्वतंत्र पक्ष काढला. सन १९४९ मध्ये ते भारतातून गुप्तपणे जर्मनीला गेले. तेथे जपान, ब्रह्मदेश, मलेशिया या देशांच्या मदतीने त्यांनी आझाद हिंद सरकार स्थापन केले. 

            आझाद हिंद सेना उभारून 'चलो दिल्ली, जयहिंद' अशा घोषणा दिल्या. आझाद हिंद रेडिओ केंद्र स्थापन करून त्याद्वारे आझाद हिंद सेनेच्या कार्याची माहिती जनतेला देत लोकांमध्ये स्वातंत्र्याची भावना निर्माण केली. जपानच्या मदतीने १९४३ मध्ये त्यांनी ब्रिटिश मित्रराष्ट्राविरुद्ध सशस्त्र संघर्षाची घोषणा केली. आझाद हिंद सेनेने आपल्या तुटपुंज्या बळाने कडवी  झुंज दिली. पुढे दोस्त राष्ट्रांकडून जपानचा पराभव झाला. 

           जपानकडून मदत मिळेनाशी झाली आणि आझाद हिंद सेनेचाही पराभव झाला. परदेशात जावून इंग्लंड, अमेरिका यासारख्या बलाढ्य सत्तांशी त्यांच्याच शत्रूंची मदत घेऊन नेताजींनी केलेला संघर्ष असामान्य होता. त्यांचे कार्य जरी असफल झाले तरी त्यांच्या ज्वलंत क्रांतिकारी विचारांनी अनेकांना स्वातंत्र्यासाठी लढण्याची प्रेरणा दिली. 

            १८ ऑगस्ट १९४५ मध्ये एका विमान अपघात नेताजींचा दुर्दैवी अंत झाला. स्वातंत्र्यासाठी धगधगणारी एक तेजस्वी क्रांतीज्वाला शांत झाली. अखेरच्या श्वासापर्यंत हा स्वातंत्र्य सेनानी भारत मातेच्या स्वातंत्र्याची काळजी वाहत राहिला. त्यांच्या त्या अतुलनीय शौर्याला त्रिवार अभिवादन! 

              जय हिंद!

               राष्ट्रपिता महात्मा गांधी 

    माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, 'रणाविन स्वातंत्र्य कोणा मिळाले?' असे एका कवीने म्हटले आहे. 

         भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी झालेल्या लढ्यामध्ये रणाशिवाय विनयशील मार्गाने झालेला एक लढा अग्रगण्य ठिकाणी होता. तो लढा होता 'अहिंसा व सत्याग्रहाचा' आणि त्या लढ्याचे नेते होते राष्ट्रपिता महात्मा गांधी. महात्मा गांधी हे एकअलौकिक व्यक्तिमत्त्व होते. 

           त्यांचे सारे जीवनच प्रार्थनेप्रमाणे मंगल आणि पवित्र होते. सत्य व अहिंसा हा त्यांच्या जीवनाचा पाया होता. असीम त्यागाने भारलेल्या त्यांच्या जीवनाला तत्त्वाचे अधिष्ठान होते. सत्य हा गांधीजींच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग होता. सत्याचे दुसरे नावच गांधीजी होते असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही

आफ्रिकेतील संघर्षापासून त्यांच्या सार्वजनिक जीवनकार्याला सुरूवात झाली. आफ्रिकेतील संघर्ष हा केवळ हक्कांसाठी दिलेला लढा नसून सापेक्ष सत्याच्या जतनासाठी त्यांनी केलेला हा पहिला सत्याग्रहच होता. परदेशातून ' भारतात आल्यावर गांधीजींनी आपल्या मातृभूमीची व्यथा पाहिली. 

           आपल्या देशबांधवांची परिस्थिती उघड्या डोळ्यांनी पाहिली. या मातृभूमीच्या मुक्तीसाठी आणि इथल्या रंजल्या गांजल्या माणसांसाठी स्वत:चं आयुष्य समर्पित करणे हेच आपले जीवितकार्य मानले.

           युरोपातून भारतात आल्यावर आपल्या अंगावरील वकिलीची पोषाख खाली उतरवून शिक्षणाची झापडं झटकून टाकून दिली आणि हा महान योद्धा समाजसेवेसाठी तयार झाला ब्रिटिशांविरुद्ध संघर्ष करण्यासाठी, परंतु या संघर्षासाठी कोणतेही शस्त्र हाती न घेता, त्यांनी अहिंसा व सत्याग्रह या मार्गाचा अवलंब केला. 

           बाडौंलीतील शेतकऱ्यांवर होणाऱ्या अन्यायाविरुद्ध गांधीजींनी सत्याग्रह केला. १९२० साली देशव्यापी असहकार आंदोलन उभे केले. आंदोलनाला हिंसक वळण लागताच ते आंदोलन थांबवणारा हा महामानव आयुष्यभर आपल्या तत्त्वांशी बांधील राहिला. 

           साबरमती ते दांडी हे अंतर पायी चालत जाऊन त्यांनी मिठाचा सत्याग्रह केला. इ.स. १९४२ साली सुरू झालेल्या आंदोलनात त्यांनी 'करेंगे या मरेंगे' हा संदेश दिला. इंग्रजांना 'चलेजाव' असे ठणकावून सांगणाऱ्या गांधीजींनीच १९४२ चे आंदोलन तीव्र केले. 

           १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी अनेक देशभक्तांच्या त्यागातून स्वातंत्र्याचं महान मंदिर उभं राहिलं. हे मंदिर उभे राहण्यामागे   गांधीजींच्यासारख्या महामानवाचा सिंहाचा वाटा आहे हे इतिहासाला कदापि नाकारता येणार नाही. 

          स्वातंत्र्यानंतर कोणतेही पद न स्वीकारता त्यांनी गरीब जनतेची निस्सीम सेवा केली आणि म्हणूनच ते खऱ्या अर्थाने ते देशाचे राष्ट्रपिता व महात्मा ठरले. जय हिंद!

  डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर 

             डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा जन्म १४ एप्रिल १८९१ रोजी मध्यप्रदेशातील महू या गावी झाला. आंबेडकरांचे शालेय शिक्षण रत्नागिरी, सातारा, मुंबई येथे झाले. त्यांनी आपले उच्च शिक्षण परदेशात पूर्ण केले. त्यानंतर हिंदुस्थानातील त्यांच्या व्यावसायिक व शैक्षणिक जीवनात त्यांची सर्वांकडून 'अस्पृश्य' म्हणून मानहानी झाली आणि तेथूनच त्यांनी 'अस्पृश्योद्धार' हे आपल्या जीवनाचे अंतिम ध्येय ठरविले. समाजसुधारक महात्मा फुले यांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आदर्श मानले. 

      लोकहितवादीसारख्या समाजधुरिणांनी सुरू केलेली समाजसुधारणेची चळवळ भारतातल्या शोषितांच्या वस्तीपर्यंत नेण्याचे महान काम डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केले. शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा' हा संदेश त्यांनी आपल्या बांधवांना दिला आणि त्यातून दलितोद्वाराला प्रारंभ झाला. अस्पृश्यतेचे समर्थन करणाऱ्या आणि दलितांच्या कपाळी गुलामगिरीचा शिक्का मारणाऱ्या मनुस्मृती चे दहन केले. नाशिकच्या काळाराम मंदिरामध्ये दलितांना प्रवेश मिळावा म्हणून त्यांनी सत्याग्रह केला. 

              महाडच्या चवदार तळ्यावर दलितांना। पाणी भरण्याचा हक्क मिळावा म्हणून डॉ. आंबेडकरांनी सत्याग्रह केला. समाजाने । धिक्कारलेल्या गावकुसाबाहेरच्या जगण्याला माणूसपण देण्याचे काम डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी केले. 'मूकनायक' व 'बहिष्कृत भारत' यांसारखी वृत्तपत्रे सुरू केली. त्यांच्या माध्यमातून आपले विचार सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचवून समाजामध्ये जागृती करण्याचे काम डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी केले. 

           अशा प्रकारे वर्षानुवर्षांच्या गुलामगिरीतून शोषित समाजाची मुक्तता करण्याचे काम त्यांनी केले. स्वत:च्या असामान्य कर्तृत्वाने काळाच्या वाटेवर तेजाची दमदार पावले उमटविणारा हा तपस्वी ६ डिसेंबर १९५६ रोजी काळाच्या पडद्याआड गेला. 

जय हिंद!

  डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन 

                   त्यानंतर कलकत्ता विद्यापीठामधे अध्यापनासाठी त्यांना सन्मानपूर्वक बोलविण्यात आले. अशा तऱ्हेने उत्तम प्राध्यापक, थोर विचारवंत, तत्वज्ञ, उत्कृष्ट वक्ते म्हणून त्यांची कीर्ती सर्वदूर पसरली होती. यांचा भारताबरोबरच परदेशातही या तत्वज्ञाची महती पोहोचली होती आणि म्हणूनच 'ऑक्सफर्ड सारख्या अनेक प्रसिद्ध परदेशी विद्यापीठांतून त्यांना व्याख्यानाची व अध्यापनासाठीची निमंत्रणे येऊ लागली. विविध विषयांवर परदेशात व्याख्याने देत असताना, भारतीय तत्वज्ञानावरील समर्पक विश्लेषणाने त्यांनी पाश्चात्यांची मने जिंकली. 

                      स्वामी विवेकानंदाच्या नंतर भारतीय तत्त्वज्ञानाचा विचार सातासमुद्रापलीकडे नेण्याचे काम या ऋषितुल्य शिक्षकाने केले. भारतीय तत्वज्ञान', 'महात्मा गांधी', 'गौतम बुद्ध', 'भारत आणि चीन"यासारख्या अनेक पुस्तकांचे लेखनही त्यांनी केले. १९३१ साली ते आंध्र विद्यापीठाचे कुलगुरू झाले. त्यानंतर बनारस विद्यापीठाचे कुलगुरु व दिल्ली विद्यापीठाचे कुलपती म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले. त्यांना शासकीय प्रवाहात आणण्याचे काम पंडित नेहरूंनी केले. 

                  राधाकृष्णन यांच्यासारखे कुशाग्र बुद्धिवंत. थोर विचारवंत, ज्ञानसंपन्न तत्वज्ञ शासनात राहिल्यास भारताच्या राजकीय व्यवहाराला तात्विक अधिष्ठान प्राप्त होईल अशी नेहरूंची धारणा होती. १९५२ साली ते भारताचे उपराष्ट्रपती झाले व १९६२ मध्ये भारतातील सर्वोच्च स्थानी 'राष्ट्रपती' म्हणून विराजमान झाले. 

                उच्चविद्याविभूषित तत्त्वज्ञ, आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे अध्यापक, उत्कृष्ट प्रशासक, द्रष्टे विचारवंत, देशाचे उपराष्ट्रपती, राष्ट्रपती यांसारख्या अनेक सन्माननीय पदांवर काम करूनही शिक्षण क्षेत्र हे त्यांच्या आवडीचे क्षेत्र राहिले आणि  अगदी शेवटपर्यंत त्यांच्यातील शिक्षक सदैव जागा राहिला. म्हणूनच आपण त्यांचा जन्मदिन ५ सप्टेंबर हा 'शिक्षक दिन' म्हणून साजरा करतो. अशा या गुरुच्याही 'महागुरु पुढे नतमस्तक होणे हे आपल्यासारख्या ज्ञानसाधकाचे परमकर्तव्यच आहे. 

              जय हिंद!

 डॉ. अब्दुल कलाम : मिसाईल मॅन 

        माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, आपल्या असामान्य कार्यकर्तृत्वाने वर्तमानाबरोबरच पुढील पिढ्यांसाठीही प्रकाशवाटा निर्माण करणारी काही माणसे भारत भूमीवर जन्माला आली. अचल ध्येयवाद आणि दीर्घ कर्मवादाने भारावलेले असामान्य माणसांचे जीवन आपल्यासाठी आदर्शवत असते.

          साऱ्या भारत देशातील विद्यार्थी व युवकांसाठी आदर्शाचा दीपस्तंभ ठरावा अशी अतुलनीय व्यक्ती म्हणजे भारताचे माजी राष्ट्रपती डॉ. ए. पी.जे. अब्दुल कलाम होय. डॉ. अब्दुल कलाम यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर, १९३१ रोजी तामिळनाडूतील रामेश्वर येथे एका गरीब मुस्लीम कुटुंबात झाला. वडिलांचा साध्या बोटी बनवण्याचा व्यवसाय होता व भावाचे पानाचे दुकान होते. 

      त्यामुळे परिस्थिती बेताचीच होती. अशा वेळी कलामांनी जिद्दीने परिस्थितीवर मात करत आपले शिक्षण चालू ठेवले. सध्या समाजामध्ये सर्व अनुकूल असणाऱ्या घरातील विद्यार्थी आत्महत्या करत आहेत. या विद्यार्थ्यांनी प्रतिकूलतेतून शिकणाऱ्या कलाम साहेबांचा आदर्श आपल्या डोळ्यासमोर ठेवावा. 

      संरक्षण संशोधन क्षेत्रातून १९५८ साली 'डिआरडिओ' या संस्थेतून कलामांनी आपल्या कार्याची सुरुवात केली. त्यानंतर 'इस्रो' या संस्थेतून अंतराळ संशोधन कार्य सुरू के. १९८२ मध्ये पुन्हा 'डिआरडिओ मध्ये दाखल होऊन क्षेपणास्त्र विकासाचा नियोजित कार्यक्रम तयार केला.             अमेरिकेने तंत्रज्ञान देणे नाकारल्यावर कलामांनी आपल्या सहकाऱ्यांच्या मदतीने स्वदेशी प्रक्षेपणास्रांची निर्मिती करण्यासाठी अविरत प्रयत्न केले. त्यांच्या या अथक परिश्रमातूनच पृथ्वी, नाग, आकाश, त्रिशूल, अग्नी इ. प्रक्षेपणास्त्रांची निर्मितीला यश आले. 

     संरक्षण साधनांच्या बाबतीत भारताला स्वावलंबी बनवण्यासाठी हा संशोधक अविरतपणे झटला. स्वदेशातच शिक्षण घेऊन आपल्या ज्ञानाच्या उपयोगाने देशाला स्वावलंबी बनवणारा हा संशोधक यात्री परदेशात शिक्षण घेऊन तेथेच स्थायिक होणाऱ्या आजच्या भारतीय विद्यार्थ्यांसाठी आदर्शाचा दीपस्तंभच आहे. 

          संशोधन काळात दिल्लीमध्ये राहायला मोठे निवास मिळत असताना देखील कलामांनी सरकारी गेस्ट हाऊसमध्ये राहणेच पसंत केले. हाच शास्त्रज्ञ भारताच्या संरक्षण खात्याचा सल्लागार व त्यानंतर भारताचा राष्ट्रपतीसुद्धा झाले. 

        अनेक नामांकित विद्यापिठाकडुन सन्मानाच्या पदव्या, अँवॉर्डस् कलमांना देण्यात आले आहेत. तसेच भारत सरकारकडून 'पद्मविभूषण' व 'भारतरत्न' हा सर्वोच्च सन्मानही त्यांना बहाल करण्यात आला आहे. परंतु या साऱ्या यशाचे श्रेय डॉ. कलाम स्वत:कडे न घेता संशोधनात मदत करणाऱ्या आपल्या सहकारी यांना देऊन टाकतात. 

      त्यांच्या या मनाच्या मोठेपणातून एकीतून प्रगतीकडे जाण्याचा आणि संघटनात्मक मार्गाने राष्ट्रविकास साधण्याचा आदर्श साऱ्या भारतवासियांपुढे उभा राहतो. राष्ट्रपती पदाचा कालखंड पूर्ण झाल्यावर केवळ 'दोन सुटकेस' हातात घेऊन राष्ट्रपतीभवन सोडणारा हा राष्ट्रपती साऱ्या देशवासियांना जणू आदर्श निष्काम कर्मयोगीच भासला होता. युवकांनी मोठी स्वप्ने पाहावीत, त्याप्रमाणे विचार करावा व विचारांना कृतीत आणावे. 

          आपली राष्ट्रीय दृष्टी हेच आपले जीवनकार्य आहे असे समजून कार्य करावे हा डॉ. कलामांचा संदेश भारतीय तरुणांनी शिरोधार्य मानून आपले आचरण करावे.

             जय हिंद!

 भ्रष्टाचाराचा भस्मासूर 

माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो,

 "कसे साचले शेवाळ इथल्या निर्मळ पाण्यावरी ? प्रत्येकाचाच डोळा आहे, छनछनणाऱ्या नाण्यावरी. ' 

माणसाच्या हृदयात धुमसणाऱ्या स्वार्थाच्या इवल्याशा ज्योतीने पेट घेतला. की त्यातूनच जन्माला येतो भ्रष्टाचारासारखा भयानक वणवा, की जो आज भस्मासूरासारखा साऱ्या देशभर पसरतो आहे. यामध्ये होरपळला जातोय सामान्य माणूस. भ्रष्टाचार करणारे मात्र आपल्या तुंबड्या भरून घेत आहेत. गरीब-श्रीमंत ही दरी अधिकच रुंदावत आहे. त्यागाची संस्कृती असणाऱ्या भारतभूमीवर भ्रष्टाचारातून भोगाची विकृती वाढते आहे. भ्रष्टाचाराच्या बातम्या दिवसेंदिवस दैनिकातील जागा व्यापत आहेत. सीमेवर देशाच्या संरक्षणासाठी बलिदान करणाऱ्या जवानांच्या शवपेट्यांमध्येही भ्रष्टाचार होतो आहे. भूकंपामध्ये मेलेल्या माणसांच्या टाळूवरील लोणी खाणारी गिधाडवृत्तीची माणसं देशात निर्माण होत आहेत. 

शिक्षणक्षेत्रातही ज्ञानाऐवजी नाण्यांचाच बाजार भरला आहे. राजकारणी मंडळी भ्रष्टाचाराला खतपाणी घालून हा महाकाय वृक्ष अधिकच बळकट करीत आहेत. काही अपवाद सोडले तर प्रशासकीय अधिकारीही या रांगेत हात धुवून घेत आहेत. असे कोणतेही क्षेत्र शिल्लक नाही की, जिथे भ्रष्टाचाराचा स्पर्श झालेला नाही. 

या परिस्थितीला कोणी एक घटक जबाबदार नसून समाजातील अनेक घटक कारणीभूत आहेत. लाच घेणाऱ्याचे हात जराही थरथरत नाहीत आणि देणाच्यांचे मनसुद्धा कचरत नाही. पैशाचे मूल्य कमी झाल्याने सामान्य माणूसही किरकोळ कामांसाठी लाच द्यायला मागे पुढे पाहात नाही. त्यातूनच समाजातील नीतिमूल्यांची पायमल्ली होत आहे. 

भ्रष्टाचार संपविण्याविषयी विचार केला तर आभाळ फाटल्यावर टाका कुठे आणि कसा घालणार? असा प्रश्न मनात निर्माण होतो. तरीसुद्धा अण्णा हजारेसारखी महान माणसं भ्रष्टाचार थांबविण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत. यातूनच निराश मनाला आशेची पालवी फुटते. एक अण्णा हजारे भ्रष्टाचाराविरुद्ध उभे राहिले, पण ज्यावेळी आजच्या तरुण पिढीतून हजारो अण्णा निर्माण होतील तेव्हा हा भ्रष्टाचार थांबायला निश्चितच मदत होईल. त्यासाठी माणसांची वृत्ती बदलली पाहिजे. माहितीच्या आधिकारांचा नागरिकांनी आवश्यक तेथे वापर केला पाहिजे. प्रत्येक भारतीय नागरिकांच्या मनामध्ये पापाची भीती आणि पुण्याची अभिलाषा निर्माण झाली पाहिजे. 

इतर लोक काय करतात? यापेक्षा मला काय करता येईल असा विचार करून स्वत:पासूनच परिवर्तनाला सुरुवात करू या! जय हिंद!

  असा बालगंधर्व आता न होणे 

माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात गौरीशंकर गाठणारे युगपुरुष अनेक आहेत. आपल्या महाराष्ट्रात शिवाजी महाराज लोकमान्य टिळक आणि बालगंधर्व ही नावे जादूच्या मंत्रासारखी आहेत. या नावाच्या नुसत्या उच्चाराने आपलं मन फुलून येतं! लोकोत्तर पुरुषांविषयी बोलताना आपण कधी कंटाळत नाही. आता आपलंच पाहा- २६ जून बालगंधर्व जन्मशताब्दीपासून बालगंधर्वाविषयी आपण सारखे पाहत आहोत, वाचत आहोत आणि बोलत आहोत.

 जशा जन्मती तेज घेऊनी तारा 

जसा मोर घेऊन येतो पिसारा 

तसा येई कंठात घेऊन गाणे 

असा बालगंधर्व आता न होणे! 

ग.दि.मां.च्या या ओळी किती सार्थ आहेत! पण म्हणून बालगंधर्व आपल्याला पूर्ण समजले असे आपण म्हणूनच शकत नाही. वेरूळ, अजिंठ्याची शिल्पं, चित्र जशी गतकाळातील सौंदर्याचे, संपत्नेचे आणि संस्कृतीचे संदर्भग्रंथ आहेत, तसे बालगंधर्व हा रसिक मराठी मनाला गवसलेला, जीवन समृद्ध करणारा एक सुंदर संदर्भ आहे. बालगंधर्वांचे खरे नाव नारायण राजहंस, बालगंधर्व ही पदवी वयाच्या अवघ्या दहाव्या वर्षी लोकमान्य टिळकांनी त्यांना दिली १९०५ पासून बालगंध्वानी रंगभूमीवर किर्लोस्कर नाटक मंडळीतफे शारदा, मालिनी, शकुंतला अशा विविध भूमिका गायन आणि अभिनयातून साकार केल्या, परंतु खऱ्या गंधर्व युगाला सुरुवात झाली, ती १९११ पासून, भरजरी उंची वसं, त-हेत हेची सोन्या-मोत्यांची आभूषणे ल्यालेले गंधर्व अत्तराच्या घमघमाटात प्रवेश करीत, तेव्हा टाळ्यांचा कडकडाट होई! 'पाहताव अवयव सगळे नयनी जमले,' अशी प्रेक्षकांची अवस्था होई. बालगंधर्वाच्या गाण्याबद्दल म्या पामराने काय बोलावे! उपवर रुक्मिणीचे स्वयंवर डोळ्यांनी पाहायला गेलेले प्रेक्षक रुक्मिणीकडे आपल्या कानांनी पाहत आणि डोळ्यांना जरा गप्प बसा म्हणत! त्यांचं गाणं, लय, सूर, ताल यांचा अद्भुत त्रिवेणीं संगम असे. कुठल्यातरी अज्ञात शक्तीची बोटं गंधर्वाच्या गळ्यावर फिरून गाणं उमटवत आहेत असं ऐकणाऱ्याला वाटून जात असे. त्यांच्या नाटकाला येणाऱ्या प्रेक्षकांच्या तिकिटाच्या प्रत्येक रुपयातील चौसष्टच्या चौसष्ट पैसे केवळ बालगंधर्वांना पाहण्यासाठीच असत. असे त्यांचे सहकारी सांगत. नाटककाराच्या मनातील रुक्मिणी, भामिनी किंवा सिंधू 'ती मीच या भावनेनेच ते रंगमंचावर वावरत. या कलावंताने नाट्यदेवतेला 'देह जावो अथवा राहो' या भावनेनंच आपलं आयुष्य वाहिलं. ज्यांना अन्नदाते मायबाप म्हटलं, त्या त्या प्रेक्षकांपुढे एखाद्या देवतेची मूर्ती मखरात ठेवावी अशा श्रद्धेनं एक एक नाट्यकृती सजीव करून ठेवली. एका पुरुषाला सिंधू, रुक्मिणी, सुभद्रा, मेनका, रेवती... अशा स्रीवेशात येऊन, 

ना दिली १९०५ पासून बालगंध्वानी रंगभूमीवर किर्लोस्कर नाटक मंडळीतफे शारदा, मालिनी, शकुंतला अशा विविध भूमिका गायन आणि अभिनयातून साकार केल्या, परंतु खऱ्या गंधर्व युगाला सुरुवात झाली, ती १९११ पासून, भरजरी उंची वसं, त-हेत हेची सोन्या-मोत्यांची आभूषणे ल्यालेले गंधर्व अत्तराच्या घमघमाटात प्रवेश करीत, तेव्हा टाळ्यांचा कडकडाट होई! 'पाहताव अवयव सगळे नयनी जमले,' अशी प्रेक्षकांची अवस्था होई. बालगंधर्वाच्या गाण्याबद्दल म्या पामराने काय बोलावे! उपवर रुक्मिणीचे स्वयंवर डोळ्यांनी पाहायला गेलेले प्रेक्षक रुक्मिणीकडे आपल्या कानांनी पाहत आणि डोळ्यांना जरा गप्प बसा म्हणत! त्यांचं गाणं, लय, सूर, ताल यांचा अद्भुत त्रिवेणीं संगम असे. कुठल्यातरी अज्ञात शक्तीची बोटं गंधर्वाच्या गळ्यावर फिरून गाणं उमटवत आहेत असं ऐकणाऱ्याला वाटून जात असे. त्यांच्या नाटकाला येणाऱ्या प्रेक्षकांच्या तिकिटाच्या प्रत्येक रुपयातील चौसष्टच्या चौसष्ट पैसे केवळ बालगंधर्वांना पाहण्यासाठीच असत. असे त्यांचे सहकारी सांगत. नाटककाराच्या मनातील रुक्मिणी, भामिनी किंवा सिंधू 'ती मीच या भावनेनेच ते रंगमंचावर वावरत. या कलावंताने नाट्यदेवतेला 'देह जावो अथवा राहो' या भावनेनंच आपलं आयुष्य वाहिलं. ज्यांना अन्नदाते मायबाप म्हटलं, त्या त्या प्रेक्षकांपुढे एखाद्या देवतेची मूर्ती मखरात ठेवावी अशाB श्रद्धेनं एक एक नाट्यकृती सजीव करून ठेवली. एका पुरुषाला सिंधू, रुक्मिणी, सुभद्रा, मेनका, रेवती... अशा स्रीवेशात येऊन,

 माझा आवडता कवी 

         माननीय अध्यक्ष महाशय, पूज्य गुरुजन, वर्गमित्र आणि माझ्या बालमित्रांनो, वि. दा. सावरकर - विनायक दामोदर सावरकर हे महाराणा प्रतापांप्रमाणे देशाभिमानी देशभक्त होते. छत्रपती शिवरायांप्रमाणे धाडसी, पराक्रमी योद्धे होते. लोकमान्य टिळकांप्रमाणे एक द्रष्टे झुंजार नेते होते. पंडित नेहरूंप्रमाणे वैज्ञानिक दृष्टी असलेले थोर हळवे साहित्यिक होते. आणि आजच्या विषयासंदर्भापुरते बोलताना की सावरकर हे कवी कालिदास भवभूती, रवींद्रनाथ टागोर, शेक्सपीअर, शेले, कीट्स यांच्या तोलामोलाचे जागतिक कीर्तीने महाकवी होते. डॉ. के. ना. वाटवे, डॉ. प्र. न. जोशी, ता. गो. मायदेव यासारख्या थोर काव्यसमीक्षकांचे हे मत आहे. कमला, गोमंतक यांसारखी महाकाव्ये लिहिली म्हणून सावरकर कवी आहेतच; परंतु जीवनाचे भव्योदात्त दर्शन घडविणारे उज्ज्वल प्रतिभेचे कवी म्हणूनही सावरकर महाकवी आहेत. सावरकरांच्या काव्यात केशवसुतांचा क्रांतिकारक आदेश, गोविंदाग्रजांची उत्कटता, बालकवीचे निसर्गप्रेम, माधव ज्युलियनांचा स्वप्नाळूपणा, कुसुमाग्रजांची सात्त्विकता आणि भव्यता प्रतीत होते. 

'हे ताऱ्यांनो जाणतसा का कुठूनही तुम्ही आला? 

कुठे चालला कवण हेतू ह्या असे प्रवासाला!"

किंवा

 'ऐश्वयें भारी । या अशा ऐश्वये भारी,

 महाराज, आपुली कथा ना कुठे निघे स्वारी??

 दिक्षितिजांचा देदीप्य रथ तुझा सुटता, 

नक्षत्र कणांचा उठे धुराळा परता. '

यांसारख्या कविता कुसुमाग्रजांच्या पृथ्वीच्या प्रेमगीतांची आठवण करून देतात. 

ओल्या मातीत सूर्याची किरणे पिळून तिथे

 मृदू चेतन सोन्याची स्वर्ण चंपक! ही फुले 

किंवा 

'गालावरच्या कुसुमी किंवा कुसुमांच्या गाली

 स्वतंत्रते भगवती तुंच जी विलसतसे लाली 

यांसारख्या सावरकरांच्या कोमल कल्पना मनावर कुठे तरी हळुवार मोरपीस फिरवून जातात. सावरकर कुटुंब हे धगधगते देशभक्त यज्ञकुंड होते. त्यांची उक्ती, कृती आणि काव्य ही मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यासाठी आहुतीच होती. 

हे काय बंधू असतो जरी सात आम्ही 

त्वत्स्थंडीलात असते दिधले बळी मी ! 

त्वत्स्थंडीली ढकलली गृहवित्तमता, दावानलात वहिनी, नवपुत्र कांता ।

 त्वत्स्थंडीलीच बघ आता ममदेह ठेला ।' 

सावकरांच्या देशभक्तीला जगात तोड नाही. मातृभूमीसाठी त्यांच्या भावना अगदी कोमल हळुवार बनतात. त्यांचे व्याकुळ मन मातृभूसाठी तळमळते, तेव्हा सहजपणे आर्त स्वर निघतात. 

ने मजसी ने परत मातृभूमीला

 सागरा प्राण तळमळला।

कधी कधी सावकरांचे शब्द व्यास-वाल्मीकींच्या सारखे दिव्य आणि प्रासादिक वाटतात. 

'की घेतले व्रत न आम्ही अंधतेने

 लब्ध प्रकाश इतिहास निसर्गमाने 

जे दिव्य दाहक म्हणुनी असावयाचे बुद्ध्याची वाण धरीले करी हे सतीचे ।' 

सावरकरांची धाडसी कल्पना सौम्य बनून, बारीक बारीक कलाकुसरही मोठ्या खुबीने करते आणि शब्दांचे आणि अर्थांचे अलंकार घडविते. तानाजींच्या सिंहगडावरील समाधीसंबंधी सावरकर म्हणतात. 

'मग त्या गडची भूमी ठेवी तानाजीस उदरी ।

 तेव्हापासून रत्नाकर बहु तिचा द्वेष करी ।। सावरकरांची कविता प्रतिभेचा कल्पनाविलास नसून, त्यांचे जीवनच एक उत्तुंग काव्य आहे. पराक्रमाच्या- धाडसांच्या अनेक रोमांचक क्षणांतून त्यांचे जीवन दुःख आणि यातनांच्या महासागराने भरलेले असतानाही, त्यांचे कविमन सुख-दु:खांच्याही पलीकडे जाऊन, 'कमला'सारख्या काव्यात रममाण होते. जगन्नाथाच्या रथाचे, रवींद्रनाथांच्या पुरस्काराचे सहर्ष स्वागत करत, आकांक्षांनी फुलून जाते. ही महानता अवर्णनीय, चिरस्मरणीय आणि वंदनीय आहे. अशा थार मातृभक्ताला मातृभूच्या स्वातंत्र्यदिनी माझे कोटी कोटी प्रणाम! 

जय हिंद!