तापमान

              हवा व हवामान

प्रश्न 3. पुढील प्रश्नांची प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा। (१) 'हवा' म्हणजे काय?
उत्तर : एखाद्या ठिकाणची विशिष्ट वेळेला असणारी वातावरणाची अल्पकालीन स्थिती, म्हणजे 'हवा' होय
 (२) 'हवामान' म्हणजे काय?
उत्तर : एखाद्या प्रदेशातील हवेची दीर्घकालीन सरासरी स्थिती, म्हणजे 'हवामान' होय.
(३) 'वारा' म्हणजे काय?
उत्तर : जास्त वायुदाबाकडून कमी वायुदाबाकडे क्षितिज समांतर दिशेत वाहणारी हवा, म्हणजे 'वारा' होय
 (४) 'वृष्टी' म्हणजे काय?
उत्तर : हवेतील बाष्पाचे पाणी व हिम यांत रूपांतरण होणे व ते पुन्हा पृथ्वीवर (जमिनीवर) येणे, म्हणजे 'वृष्टी' होय. •
(५) हवेची अंगे कोणती?
उत्तर : तापमान, वायुदाब, वारे, आर्द्रता, वृष्टी इत्यादी हवेची अंगे होत.
(६) वृष्टीची रूपे कोणती?
उत्तर : पाऊस, हिम, गारा इत्यादी वृष्टीची रूपे होत.
 (७) हवेच्या अंगांचा कशावर परिणाम होत असतो ? उत्तर : हवेच्या अंगांचा दैनंदिन व्यवहारांवर व जीवनशैलीवर परिणाम होत असतो.
(८) बहुतांश सजीवसृष्टी कोणत्या प्रकारच्या हवामानाच्या प्रदेशात दिसून येते?
उत्तर : बहुतांश सजीव सृष्टी पोषक हवामानाच्या प्रदेशात दिसून येते.

प्रश्न ४. पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा :
 (१) महाबळेश्वरचे हवामान थंड का आहे?
 उत्तर : (१) समुद्रसपाटीपासून जसजसे उंच जावे, तसतसे हवेचे तापमान कमी होते. (२) महाबळेश्वर हे ठिकाण सह्याद्री पर्वतरांगेत उंच ठिकाणी आहे. त्यामुळे ठेश्वरचे हवामान थंड आहे.

 (२) समुद्रकिनाऱ्याजवळील हवामान दमट असते, कारण काय?
उत्तर : (१) समुद्रकिनारी भागात समुद्राचे पाणी तापल्याने पाण्याची वाफ (बाष्प) हवेत मिसळत जाते. (२) हवेतील बाष्पाचे प्रमाण अधिक असेल; तर त्यामुळे हवेतील आर्द्रता (ओलसरपणा) वाढते. त्यामुळेच समुद्रकिनाऱ्याजवळील हवामान दमट असते.

 (३) हवा व हवामान यांमध्ये कोणता फरक आहे?
 उत्तर : हवा व हवामान यांमध्ये पुढीलप्रमाणे फरक आहे : (१) एखाद्या ठिकाणची विशिष्ट वेळेला असणारी वातावरणाची अल्पकालीन स्थिती, म्हणजे 'हवा' होय. याउलट एखादया ठिकाणची हवेची दीर्घकालीन सरासरी स्थिती, म्हणजे 'हवामान' होय. (२) हवेत सातत्याने बदल होतात व ते सहजपणे जाणवतात. याउलट हवामानात दीर्घकाळाने बदल होतात व ते सहजपणे जाणवत नाहीत.


•(४) समुद्रसान्निध्य व समुद्रसपाटीपासूनची उंची यांचा हवामानावर कोणता परिणाम होतो?
 उत्तर : (अ) समुद्रसान्निध्याचा हवामानावर होणारा परिणाम (१) समुद्रसान्निध्य असणार्या भागात समुद्राचे पाणी तापल्याने मोठ्या प्रमाणावर पाण्याची वाफ (बाष्प) हवेत मिसळते. म्हणजेच या भागातील हवेत बाष्पाचे (आर्द्रतचे) प्रमाण अधिक असते. त्यामुळे हवामान दमट असते. (२) याउलट समुद्रसान्निध्य नसणाऱ्या भागातील हवेत बाष्पाचे (आर्द्रेचे) प्रमाण कमी असते. त्यामुळे हवामान कोरडे असते.

 (ब) समुद्रसपाटीपासूनच्या उंची यांचा हवामानावर होणारा परिणाम : (१) समुद्रसपाटीपासून जसजसे उंच जावे, तसतसे तापमान कमी होत जाते. म्हणजेच हवामान थंड असते. (२) याउलट समुद्रसपाटीला असणाऱ्या भागात भूपृष्ठाजवळची हवा अधिक तापलेली असते. म्हणजेच हवामान उष्ण असते.

 (५) वायुदाबाविषयी माहिती लिहा.
उत्तर : (१) हवेला वजन असते. हवेच्या दाबाला 'वायुदाब म्हणतात. (२) वातावरणाच्या सर्वांत खालच्या थरावर त्यावरील हवेचा दाब पडतो. त्यामुळे हवेची घनता वाढते. (३) पृथ्वीच्या पृष्ठभागाजवळ वायुदाब जास्त असतो. उंचीनुसार तो कमी होतो हवेचा हा ऊर्ध्व वायुदाब होय. (४) तापमानातील फरकामुळेही वायुदाबात बदल होतो. हे बदल क्षितिज समांतर दिशेत घडतात. त्यामुळे हवेचे वाऱ्यात रूपांतर होते.

 (६) हवामानावर परिणाम करणारे घटक कोणते?
उत्तर : हवामानावर परिणाम करणारे घटक पुढीलप्रमाणे आहेत: (१) अक्षवृत्तीय स्थान, समुद्रसपाटीपासूनची उंची, समुद्रसान्निध्य, सागरी प्रवाह इत्यादी घटक हवामानावर परिणाम करतात. उदा., मुंबई हे शहर समुद्राच्या जवळ असल्याने मुंबईचे हवामान उष्ण व दमट आहे. (२) याशिवाय पर्वतरांगा, जमिनीचा प्रकार, स्थानिक वारे इत्यादी घटकांचाही त्या त्या प्रदेशातील हवामानावर परिणाम होतो. उदा., मसुरी हे ठिकाण पर्वतीय प्रदेशात असल्याने तेथील हवामान थंड आहे.

पृथ्वीगोल, नकाशा तुलना व क्षेत्रभेट

 महत्त्वाचे मुद्दे:-
१. द्विमितीय वस्तू : (१) लांबी व रुंदी अशा दोन मिती असलेली वस्तू, म्हणजे 'द्विमितीय वस्तू' होय. (२) लांबी व रुंदी मिळून द्विमितीय वस्तूचे क्षेत्रफळ तयार होते
.
२. त्रिमितीय वस्तू (१) लांबी, रुंदी व उंची अशा तीन मिती असलेली वस्तू, म्हणजे 'त्रिमितीय वस्तू' होय, (२) लांबी, रुंदी व उंची मिळून त्रिमितीय वस्तूचे घनफळ तयार होते.

३. नकाशे (१) नकाशे हे द्विमितीय असतात, (२) नकाशांच्या साहाय्याने जगाचा तसेच मर्यादित प्रदेशाचाही अभ्यास करता येतो.

४. पृथ्वीगोल : (१) पृथ्वीगोल हा त्रिमिती असतो. (२) पृथ्वीगोल म्हणजे पृथ्वीची प्रातिनिधिक प्रतिकृती होय,

५. भौगोलिक सहल (क्षेत्रभेट): (१) भौगोलिक सहल (क्षेत्रभेट) ही भूगोल विषयासाठी अत्यंत महत्त्वाची अभ्यास पद्धती आहे. (२) क्षेत्रभेटीमुळे त्या ठिकाणची भौगोलिक व सामाजिक परिस्थिती जाणून घेता येते. (३) क्षेत्रभेटीदरम्यान प्रश्नावलीद्वारे किंवा मुलाखतीद्वारे स्थानिक लोकांकडून माहिती मिळवता.

६. 'अर्था' : (१) अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांमध्ये 'मेन' राज्यात 'यारमथ्' येथे 'अर्था' हा जगातील एक सर्वांत मोठा पृथ्वीगोल ठेवलेला आहे. (२) या पृथ्वीगोलाच्या परिभ्रमणाचा व परिवलनाचा वेग पृथ्वीच्या वेगानुसार राखलेला आहे.

2-पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा
(१) द्विमित व त्रिमित साधनांची वैशिष्ट्ये कोणती?
उत्तर : द्विमित व त्रिमित साधनांची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत : (१) द्विमित साधनांना लांबी व रुंदी या दोन मिती असतात. याउलट त्रिमित साधनांना लांबी, रुंदी व उंची या तीन मिती असतात.
(२) द्विमित साधनांची लांबी व रुंदी मिळून क्षेत्रफळ तयार होते. याउलट त्रिमित साधनांचे लांबी, रुंदी व उंची मिळून घनफळ तयार होते.

(२) अगदी छोट्या पृथ्वीगोलावर कोणकोणत्या बाबी दाखवता येतील? उत्तर : (१) अगदी छोट्या पृथ्वीगोलावर अक्षवृत्ते व रेखावृत्ते दाखवता येतील. देश, बेटे, आखात, उपसागर, सागर व महासागर दाखवता येतील. (२) पृथ्वीवरील विविध

(३) क्षेत्रभेट अभ्यास पद्धतीची माहिती लिहा.
 उत्तर : (१) भौगोलिक सहल म्हणजेच 'क्षेत्रभेट' ही भूगोल विषयासाठी अत्यंत महत्त्वाची अभ्यास पद्धती आहे. (२) क्षेत्रभेट पद्धतीत ज्या क्षेत्राचा अभ्यास करायचा आहे, उदा., डोंगर, समुद्रकिनारा, लघुठयोग केंद्र इत्यादी त्या क्षेत्राला प्रत्यक्षपणे भेट दिली जाते. (३) क्षेत्रभेटीमुळे त्या ठिकाणची भौगोलिक, सामाजिक, आर्थिक परिस्थिती जाणून बेता येते, (४) क्षेत्रभेटीदरम्यान प्रश्नावलीद्वारे किंवा मुलाखतीद्वारे स्थानिक लोकांकडून माहिती मिळवता येते.

(४) 'अर्था'विषयी माहिती लिहा.
 उत्तर : (१) अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांमध्ये 'मेन' राज्यात 'यारमथ्' येथे 'अर्था' हा जगातील सर्वांत मोठा फिरता पृथ्वीगोल ठेवण्यात आला आहे. (२) 'अर्था' ही पृथ्वीची महाकाय प्रतिकृती आहे. (३) 'अर्था' या पृथ्वीगोलाच्या परिवलनाचा व परिभ्रमणाचा वेग पृथ्वीच्या वेगानुसार राखलेला आहे.

 प्रश्न 3. नावे लिहा: (नोंद : उत्तरे थेट दिलेली आहेत.)
 (१) द्विमितीय वस्तू : कागद, फळा, जमीन, नकाशा इत्यादी.
(२) त्रिमितीय वस्तू : डस्टर, डबा, पेला, तांब्या, डोंगर, चंद्र, पृथ्वी, पृथ्वीगोल इत्यादी.
 (३) भूगोलाच्या अभ्यासाची साधने : नकाशा, पृथ्वीगोल इत्यादी.

           १.पृथ्वी आणि वृत्ते